***Απαγορεύεται από το δίκαιο της Πνευμ. Ιδιοκτησίας η καθ΄οιονδήποτε τρόπο παράνομη χρήση/ιδιοποίηση του παρόντος, με βαρύτατες αστικές και ποινικές κυρώσεις για τον παραβάτη***
Στις 29 Απριλίου, ημέρα γέννησης και θανάτου του Κωνσταντίνου Καβάφη, το Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης Χανίων – Ελαιουργείον σε συνεργασία με την Περιφέρεια Κρήτης – Περιφερειακή Ενότητα Χανίων, τον Δήμο Πλατανιά και το Πνευματικό Κέντρο του Δήμου Χανίων παρουσίασε ένα δίπτυχο εκδηλώσεων. Την ημερίδα «Μνήμη Καβάφη ΙΙ» και την ομαδική έκθεση σύγχρονης τέχνης «Έλλην Αλεξανδρινός Ποιητής ΙΙ».
Στο πλαίσιο της ημερίδας η Τζίνα Καρβουνάκη, μεταφράστρια, μέλος του Pen Greece, μίλησε για την Ιταλική Καβαφογενή Ποίηση.
ΙΤΑΛΙΚΗ ΚΑΒΑΦΟΓΕΝΗΣ ΠΟΙΗΣΗ
ΑΠΌ ΤΟΝ ΝΟΜΠΕΛΙΣΤΑ ΠΟΙΗΤΗ ΕΟΥΤΖΕΝΙΟ ΜΟΝΤΑΛΕ ΣΤΟΝ ΕΠΙΓΡΑΦΟΛΟΓΟ ΕΡΕΥΝΗΤΗ ΠΙΕΤΡΟ ΦΡΑΤΙΝΙ
Το Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας διεξήγαγε μια έρευνα με τίτλο Οι ποιητικές «συνομιλίες» του Καβάφη, με στόχο τη συλλογή «καβαφογενών» ποιημάτων αλλόγλωσσων ποιητών. Το αποτέλεσμα της έρευνας αυτής ήταν η συγγραφή ενός τόμου, υπό τον τίτλο ‘Συνομιλώντας με τον Καβάφη, Ανθολογία ξένων καβαφογενών ποιημάτων, Επιμέλεια Νάσος Βαγενάς, η οποία περιέχει ποιήματα τα οποία «συνομιλούν» με την ποίηση του αλεξανδρινού Ποιητή.
Η έρευνα διεξήχθη σε είκοσι μία χώρες, από νεοελληνιστές τής κάθε χώρας ή ειδικούς της λογοτεχνίας. Οι χώρες στις οποίες διεξήχθη η έρευνα ήταν: Αίγυπτος, Αλβανία, Αργεντινή, Αυστραλία, Βουλγαρία, Γαλλία, Γερμανία, Η.Π.Α., Ισημερινός, Ισπανία, Καταλωνία, Ιταλία, Κολομβία, Βρετανία, Ολλανδία, Πορτογαλία, Ρουμανία, Ρωσία, Σερβία, Τσεχία, και Χιλή. Κατά την έρευνα βρέθηκαν καβαφογενή ποιήματα και από άλλες οκτώ χώρες: Αυστρία, Ιρλανδία, Καναδά, Ουγγαρία, Ουρουγουάη, Πολωνία, Σουηδία και Τουρκία. Εννοείται προφανώς ότι η απήχηση του Καβάφη δεν περιορίζεται στις χώρες αυτές μόνον.
Ο τόμος περιλαμβάνει 152 ποιήματα, 134 ποιητών από 29 χώρες και από 19 γλώσσες.
Το εύρος της ηλικιακής κλίμακας των ποιητών είναι αξιοσημείωτο. Με τον Καβάφη δεν συνδιαλέγονται μόνο ώριμοι ποιητές οι οποίοι, όταν τον πρωτοδιάβασαν, είχαν ολοκληρώσει τη διαμόρφωση της ποιητικής τους φυσιογνωμίας, όπως ο Ιταλός νομπελίστας ποιητής Εουτζένιο Μοντάλε, ο οποίος γεννήθηκε το 1896. Οι νεότεροι ποιητές, που δεν είχαν διαμορφώσει ακόμη πλήρως την ποιητική τους φωνή όταν ο τόμος εκδόθηκε, το 2000, οι Χιλιανοί Αλεχάντρο Ζάμπρα και Χόρχε Ματέο, είχαν γεννηθεί το 1975. O Ιταλός ποιητής Pietro Fratini, γεννημένος μόλις το 1996, δημοσιεύει την τρίτη ποιητική του συλλογή υπό τον τίτλο ‘L’imperatore è morto ad Adrianopoli’, ‘Ο αυτοκράτορας πέθανε στην Αδριανούπολη’, τον Ιούνιο του 2019.
Aς ακολουθήσουμε το νήμα της ιταλικής καβαφογενούς ποίησης.
Ο Eugenio Montale δημοσίευσε το 1977 την τελευταία του ποιητική συλλογή Quaderno di quattro anni (Τετράδιο τεσσάρων ετών), στην οποία περιλαμβάνει ποιήματά του από το 1973 ως το 1977. Στην συλλογή αυτή υπάρχει το ποίημα ‘Leggendo Cavafis’, ‘Διαβάζοντας Καβάφη’, εμπνευσμένο από το καβαφικό ‘Τα βήματα’.
ΔΙΑΒΑΖΟΝΤΑΣ ΚΑΒΑΦΗ
Ενώ ο Νέρων κοιμάται γαλήνιος
μες στην άλκιμη ομορφιά του
οι μικροί του οι Λάρητες άκουσαν των Ερινύων τη βοή
κι εγκαταλείπουν την εστία
σε σύγχυση μεγάλη. Πώς και πότε θα ξυπνήσει;
Έτσι είπε ο Ποιητής.
Εγώ, ηγεμόνας του τίποτε, ούτε καν του εαυτού μου,
δίχως τη θαλπωρή του ευωδιαστού ξύλου
με το κρύο άγγιγμα μιας σαραβαλιασμένης σόμπας πετρελαίου
κι εγώ ακούω ήχους ρυθμικούς αλλά ασήμαντους
από τσόκαρα και πόδια.
Μα δεν ξυπνώ, ήμουν άγρυπνος εδώ και ώρα.
Δεν περιμένω περίσσιο όλεθρο πέρα από τις ήδη γνωστές συμφορές.
Ούτε σε κάποιον δούλο μπορώ να επιβάλω
να μου κόψει τις φλέβες. Τίποτα δεν με ταράζει. Άκουσα
το τρεχαλητό ενός ποντικιού. Παγίδες
εγώ δεν έστησα ποτέ μου.
Μετάφραση της γράφουσας.
Το ενδιαφέρον του Eugenio Montale για τον Καβάφη τοποθετείται στο 1946, όταν δημοσίευσε μια δική του μετάφραση του ποιήματος ‘Περιμένοντας τους Βαρβάρους’. Πηγές του υπήρξαν η αγγλική μετάφραση του Μαυροκορδάτου και η γαλλική του Παπουτσάκη. Η περιέργειά του είχε αφυπνίστεί και οξυνθεί από τις μαρτυρίες του Giuseppe Ungaretti και τα άρθρα του νεοελληνιστή Filippo Maria Pontani. Το ενδιαφέρον, όχι στιγμιαίο, επιβεβαιώθηκε κάποια χρόνια αργότερα, όταν το 1955 στην εφημερίδα Corriere della Sera δημοσιεύει ένα κριτικό κείμενο για τη καβαφική ποίηση με τον τίτλο Un poeta alessadrino (Ένας Αλεξανδρινός ποιητής)[1]. Το 1958 σ’ ένα κείμενό του για τις ιταλικές μεταφράσεις των ελληνικών ποιημάτων (Δίγλωσσες Ανθολογίες), τον μνημονεύει ξεχωριστά. Το 1962 αφού επισκέφθηκε την Ελλάδα, έπειτα από πρόσκληση του Ιταλικού Ινστιτούτου Αθηνών, επιστρέφει και πάλι στον Καβάφη, δημοσιεύοντας εκ νέου άρθρο στην εφημερίδα Corriere della Sera, το οποίο αργότερα συμπεριλαμβάνει στη σειρά ταξιδιωτικών εντυπώσεων Fuori di casa, το οποίο αυτή τη φορά φέρει τον τίτλο Un poeta Greco (Ένας Έλληνας ποιητής).
Ο Ιταλός ποιητής έρχεται σε ουσιαστική επαφή με το έργο τού Καβάφη μέσω των ιταλικών μεταφράσεων των νεοελληνιστών Bruno Lavagnini, Mario Vitti και Filippo Maria Pontani από τα μέσα περίπου της δεκαετίας του ’50 μέχρι το ’62. Δεν μπορεί να θεωρηθεί αβάσιμο αν υποθέσουμε ότι ο Μοντάλε επηρεάζεται την περίοδο αυτή από την ποίηση του Αλεξανδρινού. Η αίσθηση τούτη δημιουργείται όχι τόσο εν σχέσει με τον πεζολογικό χαρακτήρα της ποίησής του ‒υπάρχει πληθώρα δημιουργών από τους οποίους θα μπορούσε να έχει επηρεαστεί‒ αλλά διότι στο έργο τους υπάρχουν εντυπωσιακά κοινά στοιχεία.
Στους πέντε πρώτους στίχους, ο Μοντάλε με λόγο πυκνό παρουσιάζει το γεγονός και το συναίσθημα που εκφράζονται στο ποίημα του Καβάφη, για να τα αντιπαραθέσει στη συνέχεια στη δική του κατάσταση.
Παρατηρούμε ευθύς εξαρχής ότι, ενώ το ποίημα του Καβάφη λειτουργεί υπαινικτικά, εκείνο του Μοντάλε λειτουργεί δηλωτικά.
Ως προς την επιλογή των λέξεων που εκφράζουν τα νοήματα, ο Αλεξανδρινός επιλέγει στο συγκεκριμένο ποίημα πολλά επίθετα, ενώ ο Γενοβέζος είναι φειδωλός ως προς τη χρήση των επιθέτων, επιλέγοντας ‘δραστικά’ ρήματα και ‘δραστικά’ ουσιαστικά.
Οι ήχοι βλέπουμε να λειτουργούν ενισχυτικά ως προς τις εικόνες και να συντελούν στη δημιουργία της ποιητικής ατμόσφαιρας, αντιδιαστέλλοντας τις εποχές και το ιστορικό πρόσωπο, με το πρόσωπο του ποιητή-αφηγητή.
Τα ‘δάνεια’ των συμβόλων από τον Καβάφη στους πέντε πρώτους στίχους (στ. 3 Λάρητες, Ερυνίες στ. 5 Εστία) και οι λογοτεχνικές συμβάσεις που τα συνοδεύουν, αφενός προσδίδουν θεατρική διάσταση, αφετέρου συμβάλλουν ώστε η ποίηση του Μοντάλε να αποκτά ιστορική διάσταση.
Από την άλλα πλευρά, οι εικόνες από την καθημερινή ζωή αντιδιαστέλλουν και πάλι το ιστορικό πρόσωπο με το πρόσωπο του ποιητή-αφηγητή.
Αισθητική αξιολόγηση
Εύλογα μπορούμε να διατυπώσουμε το ερώτημα: γιατί ο Μοντάλε χρησιμοποίησε το καβαφικό ποίημα προκειμένου να στηρίξει τον ποιητικό του λόγο; Και επιπροσθέτως: Πώς λειτουργεί το ένα ποίημα μέσα στο άλλο;
Η πρώτη απάντηση που θα μπορούσαμε να δώσουμε είναι ότι ο Μοντάλε ‘δανείζεται’ από τον καβαφικό λόγο κάποια σύμβολα, η ευρύτητα των οποίων θεωρείται δεδομένη. Τον Νέρωνα, τους Λάρητες, τις Ερινύες. Πίσω από το ‘δάνειο’ αυτό, που είναι ορατό διά γυμνού οφθαλμού, υπάρχει ένα πλέγμα βαθύτερων σχέσεων, που καθορίζει και τη θεωρητική-αισθητική συγγένεια ανάμεσα στους ποιητές. Συγκεκριμένα, ο Μοντάλε φαίνεται να οικειοποιείται αυτό που ο Έλιοτ αποκαλούσε «ιστορικό αίσθημα» του ποιητή. Το δάνειο αυτό δίνει στοιχεία για τη διατύπωση αντικειμενικότερων συναισθημάτων, προμηθεύει δηλαδή μορφές και καταστάσεις, γύρω από τις οποίες έχουν κρυσταλλωθεί κοινές συγκινήσεις και, διαμέσου των οποίων, μπορεί να ανακληθεί ευκολότερα η συγκίνηση του ποιητή.[2] Ποια είναι η λειτουργικότητά του; Φαίνεται να είναι μια μορφή αντικειμενικής συστοιχίας, μια προσπάθεια σύγκρισης με τη σύγχρονη πραγματικότητα. Συμβάλλει, θα μπορούσαμε να πούμε, στο να αποκτήσει η ποίηση του Μοντάλε ‘ιστορική διάσταση’, στο να ξετυλιχθούν, σε ένα επίπεδο παράλληλο με το ‘ιστορικό’, οι προσωπικές εμπειρίες του ποιητή. Τα βήματα λειτουργούν σαν ομφάλιος λώρος ανάμεσα στους δύο ποιητές και στον αναγνώστη, ανακαλώντας κοινές μνήμες και προβάλλοντας κοινές εμπειρίες.[3] Με τον τρόπο αυτό ενισχύεται μία θεατρικότητα, από τη στιγμή που πίσω από τον ποιητικό λόγο εξελίσσεται η ‘δραματική σύγκριση’. Σκηνική ατμόσφαιρα, πλαστικότητα, ενάργεια, θεατρική εκφορά του λόγου (αυτό που ο Σεφέρης αποκαλούσε «ποίηση προορισμένη να απαγγέλλεται») αφθονούν στο ποίημα αυτό. Θα μπορούσε να θεωρηθεί ένας θεατρικός μονόλογος.
Πρόσφατη ιταλική καβαφογενής ποίηση
Τον Ιούνιο του 2019, αρκετές δεκαετίες μετά, ο γεννημένος το 1996 επιγραφολόγος, διδακτορικός ερευνητής στο Πανεπιστήμιο του Τορίνο, Pietro Fratini, εκδίδει την τελευταία του ποιητική συλλογή υπό τον τίτλο ‘L’imperatore è morto ad Adrianopoli’, ‘Ο αυτοκράτορας πέθανε στην Αδριανούπολη’. Πρόκειται για την πιο πρόσφατη μαρτυρία ιταλικής ποιητικής που μπορεί να χαρακτηριστεί καβαφογενής ποίηση , έναν διάλογο με τον Αλεξανδρινό ποιητή που ξεκινά με ένα τετράστιχο απόσπασμα από το ποίημα Καισαρίων.
A, να, ήρθες συ με την αόριστη
γοητεία σου. Στην ιστορία λίγες
γραμμές μονάχα βρίσκονται για σένα,
κ’ έτσι πιο ελεύθερα σ’ έπλασα μες στον νου μου.
Και ακολουθεί ως προοίμιο της ποιητικής συλλογής το ομότιτλο με αυτήν ποίημα, το οποίο επιπλέον συνοδεύεται από δυο στίχους του ποιήματος του Αλεξανδρινού ‘Περιμένοντας τους βαρβάρους’ κάνοντας εμφανή τον παραλληλισμό των δυο ποιημάτων:
Ο ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΑΣ ΠΕΘΑΝΕ ΣΤΗΝ ΑΔΡΙΑΝΟΥΠΟΛΗ
Και τώρα τι θα γένουμε χωρίς βαρβάρους.
Οι άνθρωποι αυτοί ήσαν μια κάποια λύσις.
Τώρα που ο αυτοκράτορας πέθανε
στην Αδριανούπολη θα επέλθει το τέλος για μάς.
Ποιος θα μας υπερασπιστεί από τους βαρβάρους;
Δεν βλέπετε ότι αφθονούν στις πλατείες
ακαλλιέργητοι και άνομοι άνθρωποι,
καλοί μόνον για μαχαίρωμα;
Πού είναι οι γερουσιαστές και οι ιππότες,
οι λεγεώνες με τους διοικητές τους;
Όλοι πέθαναν στην Αδριανούπολη.
Τώρα που ο αυτοκράτορας πέθανε
τι θα απογίνουν οι κτήσεις στις επαρχίες;
Πού θα μπορούμε ακόμη να πίνουμε κρασί;
Τι θα απογίνει η ποίηση και η ρητορική,
η όμορφη λατινική μας γλώσσα, τα έθιμα
των αρχαίων; Δεν θα τα υπερασπιστούμε;
Πού είναι οι ύπατοι και οι πραίτορες
με τις αστραφτερές κόκκινες τηβέννους τους;
Πέθαναν κι αυτοί στην Αδριανούπολη.
Τώρα που ο αυτοκράτορας πέθανε
θα πρέπει να διδάξουμε αυτούς τους άνδρες
να μετρούν, να γράφουν, να σκέφτονται
να λένε civis, είμαι Ρωμαίος πολίτης, στρατιώτης, διαμονή
και θα πρέπει να τους εξηγήσουμε ότι η ιστορία
είναι μία και είναι η δική μας, και ότι επικρατεί
η σκέψη εκείνου που κερδίζει.
Μπορεί να αποκτήσουν γη και σπίτια
μπορεί να διοικούν τους στρατούς μας
μα δεν θα είναι πραγματικοί Ρωμαίοι.
Και ο μέγιστος ποντίφικας πού είναι;
Θα διδάξει τους νόμους και τα έθιμα;
Και ο ποντίφικας πέθανε στην Αδριανούπολη.
Χωρίς τον αυτοκράτορα τι θα κάνουμε;
Θα διορίσουν έναν άλλον οι γερουσιαστές
και θα τον οδηγήσουν θριαμβευτικά στη Ρώμη.
Και η Ρώμη πέθανε στην Αδριανούπολη.
Τι θα κάνουμε λοιπόν χωρίς τη Ρώμη;
Θα υπάρξουν νέα έθιμα, νέες γλώσσες και νέα λιμάνια;
Απόδειξη ότι είμαστε όλοι νεκροί;
Μετάφραση της γράφουσας.
Γνωρίζουμε ότι η Ιστορία λειτουργεί με ποικίλους τρόπους στην ποίηση του Καβάφη. Το ίδιο φαίνεται να συμβαίνει και στην ποίηση του νεαρού Ιταλού ποιητή. Ακόμη κι όταν δεν του παρέχει άμεσα την έμπνευση και το υλικό για τα ποιήματά του, λειτουργεί όπως στον Καβάφη ως άλλοθι για τη δημιουργία μιας κατάστασης, που ενώ δεν είναι ιστορικά πραγματική, είναι όμως ποιητικά έγκυρη, και του επιτρέπει να εκφράσει με αποτελεσματικότητα τις σκέψεις και τους προβληματισμούς του. Τα ιστορικά του ποιήματα ο Αλεξανδρινός τα συνέθεσε βιώνοντας την ατμόσφαιρα μιας πόλης που έγινε κατά το ελληνιστικό της παρελθόν σταυροδρόμι πολιτισμών. Ο Pietro Fratini στο ποίημά του αυτό επιλέγει την πόλη της Ανατολικής Θράκης, την οποία ο Αδριανός ονόμασε Αδριανούπολη, και η οποία τώρα ανήκει στην Τουρκία, υπό την ονομασία Εντιρνέ, παραφθορά της ονομασίας Αδριανούπολη, πόλη του Αδριανού. Ο Pietro Fratini ακολουθεί τα βήματα του Καβάφη αξιοποιώντας με τον καλύτερο δυνατό τρόπο την ιστορία, για να αντλήσει συμπεριφορές, περιστατικά και γεγονότα, που εν δυνάμει μπορούν να λειτουργήσουν ως φορείς σημαντικών μηνυμάτων για τον σύγχρονο αναγνώστη˙ κι όταν δεν βρίσκει ιστορικά γεγονότα που να εξυπηρετούν πλήρως την ποιητική του ιδέα, όπως ο Καβάφης δεν διστάζει να αναδημιουργήσει ο ίδιος το ιστορικό πλαίσιο που επιθυμεί.
Ο Νικόλαος Κάλας το 1932, στο περιοδικό Κύκλος, είχε γράψει ότι ‘σχίζοντας το πέπλο της ιστορίας στο έργο του Καβάφη, έχουμε μια εικόνα της σύγχρονης ζωής’. Φαίνεται να συμβαίνει το ίδιο και στην ποίηση του Pietro Fratini. Ο σύγχρονος Ιταλός ποιητής εμβαθύνει στην ανθρώπινη περιπέτεια, ως προς την τραγικότητα της ύπαρξης του ανθρώπου.
Η θεματική του είναι ένας επιτάφιος θρήνος. Ο Pietro επιλέγει, χωρίς εξαιρέσεις, την επιστροφή στις αρχαίες πηγές. Όχι ως αυτοσκοπό, αλλά ως ηθική αξία. Οι στίχοι του ξέρουν πώς να αποκλίνουν από τις ποιητικές προσεγγίσεις του μοντερνιστικού πειραματισμού και του λογοτεχνικού μεταμοντερνισμού.
Η ποίησή του δεν θέλει να ανασυνθέσει το παρελθόν. Θέλει να το κάνει επίκαιρο, χωρίς ωστόσο να το υποβιβάσει σε σκηνικό. Η ποίησή του δεν είναι ένα υποστήριγμα μέσα στα ερείπια (κάτι εσωτερικό, διακριτικό) αλλά λειτουργεί ως ικρίωμα (εξωτερικό, ορατό).
Ο κάθε θάνατος συμπίπτει με τον θάνατο ενός ολόκληρου πολιτισμού, όχι μόνον σε αυτό το ποίημα αλλά σε ολόκληρη την ποιητική συλλογή του. Έντονα τα μηνύματα. Μας ωθούν να αναλογιστούμε το τέλος κάθε πολιτισμού. Κάθε προοίμιο τέλους μετατρέπεται σε κρίκο μιας αδιάκοπης αλυσίδας ενός πολιτισμού που, στην πραγματικότητα, ανανεώνεται διαρκώς, παρά τους κλαυθμυρισμούς των λογίων και των ανθρώπων της εξουσίας. Ο Pietro Fratini φαίνεται να μας δείχνει τον δρόμο για να μη φοβόμαστε το μέλλον: οι άνθρωποι (ή οι χαρακτήρες του) πεθαίνουν, οι φωνές τους όμως μπορούν να διατηρηθούν, αν ξέρουμε πώς να προστατεύσουμε τη μνήμη τους.
Δεν υπάρχει εκτός του Καβάφη, στον 20ό και τον 21ο αιώνα, άλλος ποιητής του οποίου η ποίηση να έχει εμπνεύσει και να συνεχίζει να εμπνέει τόσους ξένους ποιητές. Ο Νάσος Βαγενάς είχε υπογραμμίσει τη λέξη ποίηση, σε ένα άρθρο του στο Βήμα, παρουσιάζοντας τον τόμο Συνομιλώντας με τον Καβάφη, λίγο πριν από την έκδοσή του. Πολύ σωστά σε εκείνο το άρθρο του είχε αναφέρει ότι τα ποιήματα που έχουν γραφτεί για τον Μαγιακόφσκι και τον Λόρκα, που είναι ίσως, μαζί με τον Καβάφη, οι πλέον ‘πολυτραγουδισμένοι ποιητές’, είναι ποιήματα γραμμένα κυρίως με αφορμή ή με θέμα τον θάνατό τους (την αυτοκτονία του πρώτου και την εκτέλεση του δεύτερου). Ο Καβάφης εμπνέει τους ποιητές όχι για κάποιο συγκλονιστικό γεγονός του βίου του, αλλά κυρίως με την ποίησή του. Η ποιητική του απεικόνιση ξεκινά από την ποίησή του Αλεξανδρινού και σ’ αυτήν επιστρέφει.
Πηγές:
[1] C. Stefano, Fortuna greca di Montale, Liviana Editrice, Padova, 1973, p. 45.
[2] Ν. Βαγενάς, Ο ποιητής και ο χορευτής, Κέδρος, Αθήνα, 1979.
[3] Σ. Τρΐβιζάς, Το πνεύμα του λόγου, Καστανιώτης Αθήνα, 2000.
Ακολουθήστε τo Literature.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλα τα νέα για τον πολιτισμό και την επικαιρότητα από την Ελλάδα και τον Κόσμο.
