***Απαγορεύεται από το δίκαιο της Πνευμ. Ιδιοκτησίας η καθ΄οιονδήποτε τρόπο παράνομη χρήση/ιδιοποίηση του παρόντος, με βαρύτατες αστικές και ποινικές κυρώσεις για τον παραβάτη***
*** Γράφει η Στυλιανή Παντελιά
Καταυλισμός, Γιώργος Βέης, Εκδόσεις Ύψιλον
Ο αρχαιότερος ποιητικός μύθος, εκείνος του επαναπατρισμού, εκτυλίσσεται στην πρόσφατη [15η] ποιητική συλλογή του Γ. Βέη με τίτλο Καταυλισμός (2023). Η επιστροφή συντελείται ταυτόχρονα σε έναν δημόσιο και ιδιωτικό χώρο. Η αυλή (aula) αποτελεί το κέντρο της ζωής, το δωμάτιο, την αίθουσα, το δικαστήριο. Υπόκειται ο κοινόχρηστος χώρος της γλώσσας, των λέξεων και των αντίστοιχων σημασιών, οι οποίες συνοδεύουν τον ποιητή σε όλη την διαδρομή του. Η εσωτερίκευση της γλώσσας επιτυγχάνεται με τη βοήθεια του λόγου, σύμφωνα με τις πολλαπλές του σημασίες (ομιλία και λογική) και λαμβάνει χώρα στο βασίλειο της ψυχής. Τα σχετικά αποσπάσματα των Προσωκρατικών – με πρώτο εκείνο του Ηράκλειτου – αποδεικνύουν πραγματικά ότι ο μύθος κρύβει (και αποκαλύπτει) το πνεύμα της αλήθειας σύμφωνα με το παράθεμα από τον Κάλβο. Ο μύθος των φυσικών φιλοσόφων συνδέεται άρρηκτα με τον λόγο των νεότερων ποιητών.
Έχει ήδη επισημανθεί από την κριτική ότι στο έργο του Βέη η φύση παίζει πρωτεύοντα ρόλο [1] στη διαδικασία επαναπροσδιορισμού της ταυτότητας. Ο ορίζοντας της φύσης αντιστοιχεί στον κύκλο του γλωσσικού σημείου, τη μορφή και το περιεχόμενο των λέξεων. Η συλλογή αξιοποιεί ποιητικά τις πρώτες αρχές των Προσωκρατικών (νερό, αέρας, φωτιά, αιθέρας). Η Φύση δημιουργεί ένα πανθεϊστικό σύμπαν, στο οποίο ο άνθρωπος κατέχει μια δευτερεύουσα θέση. Η γενιά του ’70, στην οποία εντάσσεται ο Βέης (γεν.1955), επιχειρεί στην ωριμότητά της την ανασύνθεση του κόσμου με βάση ένα ευρύτερο όραμα. Ο αναγνώστης μπορεί να επαναλάβει ωστόσο, την περίφημη ρήση του Σκοτεινού φιλόσοφου: ενώ ο Λόγος είναι κοινός, οι άνθρωποι ζουν έχοντας καθένας τη δική του φρόνηση (και έκφραση). Οι λέξεις είναι εκείνες που μεταφέρουν το νόημα, ένα «σώμα από ιδέα και νερό» (σ.15). Το σώμα συνδέει τον άνθρωπο με τον κόσμο και τις πολλαπλές του εκδοχές και αποτελεί σταθερό θεματικό άξονα των ποιητών του ‘70. Στο πρώτο ήδη ποίημα του βιβλίου οι εικόνες (οπτικές, ακουστικές, οσφρητικές, κινητικές) ανασυνθέτουν την «πατρίδα των αναμνήσεων» (σ.11), η οποία συνδυάζει το ουράνιο και το χθόνιο στοιχείο.
Η στροφή του υποκειμένου στο προσωπικό παρελθόν βασίζεται στη μνήμη και τις εκδοχές της: «οι σβόλοι της μνήμης», «εκατόφυλλη μνήμη», «πόλη μνήμη», λήθη. Η Ιστορία ως μνήμη, βίωμα, αταβισμός συνδέεται με την επιβίωση και τη μεταμόρφωση. Πρόκειται για ένα δίδαγμα από τον Καβάφη [2] – και συγκεκριμένα προϋποθέτει τη σχέση με το ιστορικό παρελθόν το οποίο είναι πάντα ζωντανό. Στην πραγματικότητα όμως επικρατεί το παρόν ως μια ευρύτερη σύνθεση: «όλα αρχίζουν εδώ με το νεύμα ενός γλάρου» (σ.33). Χώρος και χρόνος συχνά συμπλέκονται. Ο συγκρατημένος λυρισμός μετατρέπει την ποιητική αφήγηση σε μια μοναδική περιπέτεια, καθώς συνδυάζεται ο ρομαντικός μύθος της επιστροφής και το αίτημα της εντοπιότητας («Καταυλισμός»). Εξυπακούεται πάντα η υλική πλευρά της γλώσσας, η οποία αντιστοιχεί στην φυσική και κοινωνική καταγωγή της. Η πίστη στο παρελθόν εξισορροπείται από την πίστη στο μέλλον και την εξέλιξη. Το ποιητικό υποκείμενο πάντως βρίσκεται σε απορία και διερώτηση για τη διαδικασία της αλλαγής. Τα βήματα των προηγούμενων γενεών αφήνουν βαθιά τα σημάδια τους.
ποιος άραγε να πέρασε από δω πριν από μας; (σ.13)
Οι ερωτήσεις τις οποίες θέτει ο ποιητής σε ποικίλες περιστάσεις δημιουργούν το κατάλληλο πλαίσιο, το οποίο συνδέει το όνομα με το πράγμα, την γλωσσική εκπροσώπηση με την αντίστοιχη εικόνα. Πρόκειται για μια ιδιότυπη οντολογία που εξετάζει τον σύνδεσμο των όντων, των ονομάτων και του υποκειμένου σε μια περίπλοκη ενότητα. Η διερευνητική, απορητική ματιά του Γ. Βέη αντικρύζει τον κόσμο με διάθεση ανανέωσης καθώς προσπαθεί να αντιστοιχίσει τα ονόματα στα πράγματα σε μια διαδικασία επαλήθευσης («τα όντα θέλουν βλέμμα»:σ.19). Άνοιγμα στον κόσμο αποτελεί το ορθάνοικτο παράθυρο. Στόχος είναι πάντα να εντοπιστούν οι σημασίες και οι αλήθειες, οι οποίες μπορεί να περιληφθούν στις σελίδες ενός βιβλίου. (Ο κόσμος άλλωστε είναι φτιαγμένος για να γίνει βιβλίο, σύμφωνα με τον Μποντλέρ). Αυτό που διακρίνει τον φυσικό κόσμο είναι η διάρκεια και η αντοχή του, πράγμα που τον καθιστά σταθερό πρότυπο προς μίμηση. Οικολογικό παράδειγμα ή ηθικός κώδικας, η αντοχή των υλικών προβάλλεται ταυτόχρονα ως «το αίνιγμα και η λύση» (σ.13).
Η φύση ωστόσο αποτελεί το ανώτερο πρότυπο γραφής, όπως αποδεικνύει «ο αυστηρός δεκαπεντασύλλαβος των φύλλων» (σ.16) και ταυτόχρονα έναν κώδικα δικαίου. Το θέμα συνδέεται με τη ρομαντική ποιητική, η οποία θεωρεί το βιβλίο της φύσης μοναδικό (η ιστορία του φυτού για τον Σολωμό). Στο έργο της όμως παρεμβαίνει ο άνθρωπος ανατρέποντας την ισορροπία. Τα σονέτα αυτά («Εμπιστοσύνη» κα.) τονίζουν την απρόσωπη δύναμη του φυσικού στοιχείου απέναντι στην καταστρεπτική αλλά προσωρινή ανθρώπινη παρέμβαση. Η λάμψη του φωτός «εξ Ανατολής» αποδεικνύει την άλλη πηγή έμπνευσης του Βέη. Πρόκειται για τον πολιτισμό της Ανατολής και την ευρύτητα του στοχασμού της. Δείγματα αυτής της οπτικής βρίσκονται κυρίως στα πεζογραφικά του βιβλία (Ασία, Ασία:1999) αλλά έχουν επηρεάσει και το ποιητικό του βλέμμα και βήμα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα, η πρόσφατη μετάφραση του Λι Μπάι (2023). Διαπιστώνονται επομένως δύο δυνάμεις, η φυγόκεντρος (Ανατολή) και κεντρομόλος (Καταυλισμός). Η σφραγίδα της καταγωγής πάντως είναι επικρατέστερη. Στη βάση του έργου του Βέη βρίσκεται η τοπιογραφία της γενέθλιας γης της Σάμου. Η Έφη Κατσουρού μάλιστα αναφέρεται σε μια ποίηση-τοπίο [3]..
Ο Γιώργος Βέης γεννήθηκε στην Αθήνα στις 15 Φεβρουαρίου το 1955. Μαθήτευσε στην Ιωνίδειο Σχολή Πειραιώς και κατόπιν φοίτησε στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Παρακολούθησε μεταπτυχιακά μαθήματα στον τομέα των Διεθνών Σχέσεων του Πανεπιστημίου Κολούμπια της Νέας Υόρκης και ακολούθησε τη διπλωματική σταδιοδρομία, υπηρετώντας στον Διπλωματικό Κλάδο του Υπουργείου Εξωτερικών.
Πίσω από την φαντασμαγορία του κόσμου βρίσκεται πάντα ένα ελληνικό ακρογιάλι. Τα βασικά θέματα που ανέπτυξαν οι ποιητές της γενιάς του ‘30 μεταστοιχειώνονται στην οπτική γωνία του ανθρώπου που αντικρύζει κάθε μέρα το ίδιο τοπίο και παλεύει με τα φυσικά στοιχεία σε μια διαρκή επανάληψη της στιγμής («Δε θα πάω σήμερα, έχει γραίγο»:σ.33). Η ειδυλλιακή εικόνα έχει όμως αντικατασταθεί από τη ζοφερή πραγματικότητα «της αλλαγής του αιώνα σε στάχτη/ σε απόλυτη στάχτη των χαμένων ευκαιριών/στην αυτοκρατορία της προδοσίας» (σ.39). Ο χρόνος (αιών) έχει ιερή αξία, ενώ ο καιρός και η στιγμή είναι τα περιθώρια στα οποία κινείται η ανθρώπινη δραστηριότητα ή αλλιώς οι «παραλλαγές της αιωνιότητας». Μια τέτοια στιγμή είναι και η «Είσοδος Αθηνάς στο πάρκο», όπου το μικρό παιδί επικοινωνεί με το ελάφι «με τα μεγάλα, υπέροχα ελληνικά του» (σ.46). Μονόλογοι, διάλογοι, πλάγιες ερωτήσεις αποτελούν μόνο μερικές από τις τεχνικές συνάντησης με τον αναγνώστη. Πρόκειται για ένα σύμπαν επικοινωνίας, στο οποίο σύμφωνα με τον Ελύτη «ακόμα και τα πουλιά κελαηδούν ελληνικά». Γράμματα και συλλαβές μετασχηματίζονται σε λέξεις, φορείς νοήματος. Τα πάντα μεταφέρονται με αμεσότητα «από τις λέξεις μας μόνο». Σχετικό είναι το ερώτημα: «Πότε και πώς μπόρεσαν/όλα αυτά τα βουνά, οι λίμνες/να γίνουν οι λέξεις/τα όνειρά μας/στις ώρες της στέρησης/και της ανάγκης;» [4]
Η ετυμολογική αναζήτηση («ικρίωμα») σκοπό έχει να φωτίσει τις σκοτεινές πλευρές της ύπαρξης, που αποβλέπουν «στον αφανισμό» του υποκειμένου με τη βοήθεια της γλώσσας. Στο ίδιο πλαίσιο εντάσσονται και οι ομοιοκαταληξίες, καθώς και τα μέτρα που χρησιμοποιεί ο ποιητής, με σκοπό τη μετάδοση ρυθμού. Η μεταφορά καλύπτει την εξυπηρέτηση του νοήματος («όπως ελπίδα»). Σκοπός είναι η αναμέτρηση με το «γνωστό και το άγνωστο δεινό/ποτέ αλλόκοτο, ήδη θανάσιμα οικείο» (σ.16). Προκειμένου να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις του θέματος, ο ποιητής χρησιμοποιεί την ανεπτυγμένη ποιητική φόρμα. Κάποτε όμως εμφανίζεται και η σύντομη ποιητική μορφή, χαρακτηριστική της γενιάς του ’70 («Σαρκοφάγος») καθώς και το χάι-κου. Το παράδειγμα δίνει το περιβάλλον («Σωστές συλλαβές/οι ασβοί ιχνηλατούν/ars poetica»:σ.44). Ιδιαίτερη κατηγορία αποτελούν τα σονέτα[5]. Είναι επίμονη η παρουσία τους στο έργο του Βέη, προφανώς εξαιτίας της σταθερότητας της μορφής και της ελευθερίας του περιεχομένου που παρέχουν. Απαιτούν ωστόσο αυστηρή πειθαρχία και άσκηση, καθώς καλλιεργούν την εσωτερική μουσική και την αρμονία της ψυχής.
Η επιστροφή από μόνη της συνιστά περιπέτεια, σύμφωνα με τον αριστοτελικό ορισμό [6] της μεταβολής μιας κατάστασης στο αντίθετο αποτέλεσμα. Οι πρώτες σταγόνες καθ’ οδόν «Προς τον Παγώνδα» συνιστούν αναπάντεχα την αρχή μιας καταιγίδας και όχι μιας απαλής βροχής. «Επιστροφή» ονομάζεται άλλωστε το πρώτο ποίημα της ενότητας Μικρός οδηγός μεταμορφώσεων της συλλογής Παράφραση της νύχτας (1989). Η περιπέτεια, εσωτερική και εξωτερική, αντικατοπτρίζεται στη διακειμενικότητα. Η συνάντηση με τους τόπους ισοδυναμεί άλλωστε με διακειμενικές συναντήσεις. Πρώτος παρουσιάζεται ο Κρυστάλλης, γνήσιος εκπρόσωπος της φυσιολατρικής ποίησης. Η συνομιλία με τη «Μάτση» (Χατζηλαζάρου) ανήκει σε ανάλογη περίπτωση. Ο ποιητής τη θεωρεί πιθανόν ως ένα είδος Διοτίμας που διδάσκει τον έρωτα και τη γνώση. Η γοητεία που ασκεί ο μύθος είναι προφανής, μολονότι ο Βέης έχει δηλώσει: «μ’ έχει ξεκάνει αυτή η μυθολογία» [7]. Η δήλωση αυτή αναφέρεται προφανώς στην μυθολογία του ’70 και στο «έρεβος των οραμάτων» που τη συνοδεύουν, ενώ αντίθετα ο κλασικός μύθος αποτελεί καταφύγιο.
Το ίδιο συμβαίνει και με τα αντικείμενα. Στη συλλογή υπάρχουν τα μαγικά αντικείμενα (ένα κοχύλι, ένα δεμάτι σανταλόξυλο, ενθύμια από τους τροπικούς), μεταφερμένα από όλες τις μεριές του κόσμου. Αυτά ανήκουν στις χώρες της Ανατολής, απ’ όπου πέρασε ο ποιητής. Η Ευρώπη όμως – ακόμη και η Ελευσίνα – έχει μείνει φτωχή από ενθυμήματα. Μένει μόνο «Η Εκάτη, το δαχτυλίδι» (1989), το βάρος της σκοτεινής κληρονομιάς. Το υποκείμενο πρέπει να αποστηθίσει το «Λεξικό των αποχαιρετισμών», καθώς όλα συμβαίνουν σε μια στιγμή («Ακριβώς έτσι»). Η ανθρώπινη ζωή βρίσκεται διαρκώς σε μια διαδικασία απομυθοποίησης και απομάγευσης, δίχως την αίγλη των παλιών συμβόλων. Μένει ο λόγος σε επίπεδο καθημερινής ομιλίας και οικειότητας και η γοητεία των μικρών πραγμάτων. Ο κύκλος που διανύει ο ποιητής – αλλά και ο αναγνώστης – τον οδηγεί πίσω στον γενέθλιο τόπο, το Πυθαγόρειον.
«Για μιαν άμεση/και βίαιη επαλήθευση της αθανασίας της ψυχής» [8] ο Βέης βασίζεται στον κυκλικό χρόνο, στον οποίο τα γεγονότα της ζωής ενσωματώνονται στον ύπνο. Το όνειρο ενσωματώνει τον μύθο και τον λόγο, το έλλογο και το άλογο στοιχείο. Πρωταρχικό είναι το όνειρο της γέννησης [9], ένα πέρασμα από την ανυπαρξία στην θρυαλλίδα της ύπαρξης. Κάποτε το όνειρο είναι λογικό και η πραγματικότητα άλογη αλλά ο τόπος και ο χρόνος διατηρούν την σημασία τους. Ο Καταυλισμός διασώζει την τοπογραφία ολόκληρου του κόσμου με μια ουμανιστική ματιά και επικεντρώνεται στο εδώ και τώρα (nunc stans) της ύπαρξης.
ΣΗΜ. Η αναφορά στις σελίδες αφορά στην έκδοση Γ. Βέης, Καταυλισμός, ύψιλον/βιβλία, 2023
[1] Φένια Αδαμίδη, «Καταυλισμός: μια ‘’μετά τα φυσικά’’ κοσμολογία της ποίησης», fractalart.gr
[2] odikosmaskavafis.wordpress.com: «Η συστηματική ενασχόληση με την Ιστορία. Η σύνδεσή μας με το παρελθόν» αποτελούν ιδέες από το έργο του Καβάφη τις οποίες συμμερίζεται ο Βέης
[3] Έφη Κατσουρού, Τοπία και χώροι λυρισμού: μια αρχιτεκτονική προσέγγιση στην ποίηση του Γιώργου Βέη, Γκοβόστης [Έλληνες ποιητές. Η γενιά του ‘70], 2020
[4] Για ένα πιάτο χόρτα,2016
[5] Ελένη Σιγαλού, «Η τύχη του σονέτου σε ποιητές της γενιάς του ‘70»: https://apothesis.eap.gr: Από το 1974 έως το 2010 έχει συμπεριλάβει 58 σονέτα στις εξής συλλογές: Γεωγραφία κινδύνων (1994) δεκαεπτά σονέτα, Χρυσαλλίδα στον πάγο (1999) έντεκα, Υστερόγραφα γης (2004) δεκαεπτά, Λεπτομέρειες κόσμων (2006) τέσσερα, Ν, όπως Νοσταλγία (2008) έξι , Μετάξι στον κήπο (2010) τρία. Ο Βέης αξιοποιεί το είδος του σονέτου με έναν πολύ ιδιαίτερο και ευρηματικό τρόπο, διατηρώντας μόνο τον ρυθμικό τόνο της μορφής και το στροφικό σχήμα, επιβεβαιώνοντας έτσι την παλαμική ρήση ότι για να χαρακτηριστεί ένα ποίημα σονέτο αρκεί να έχει δεκατέσσερις στίχους. Με συνεχείς διασκελισμούς σπάει το στίχο και δημιουργεί ένα πεζόμορφο ποίημα χωρίς ομοιοκαταληξία και με έντονα διακειμενικό χαρακτήρα. Η γραφή του που έχει θεωρηθεί μεταμοντέρνα και έχει ερμηνευτεί με βάση αυτή τη λογοτεχνική θεωρία, δημιουργεί ασυνέχειες στο νόημα και σημαντική πύκνωση ύφους:
[6] «Έστι δε περιπέτεια μεν η εις το εναντίον των πραττομένων μεταβολή»: Αριστοτέλης, Ποιητική 1452a
[7] Όλοι κοιμούνται στο καράβι, 1974
[8] Παράφραση της νύχτας,1989
[9] Γεωγραφία κινδύνων,1994
Ακολουθήστε τo Literature.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλα τα νέα για τον πολιτισμό και την επικαιρότητα από την Ελλάδα και τον Κόσμο.
