***Απαγορεύεται από το δίκαιο της Πνευμ. Ιδιοκτησίας η καθ΄οιονδήποτε τρόπο παράνομη χρήση/ιδιοποίηση του παρόντος, με βαρύτατες αστικές και ποινικές κυρώσεις για τον παραβάτη***
**Αν γράφω αυτά που αισθάνομαι, είναι για να καταλαγιάσω
τον πυρετό των αισθήσεων μου.
Αυτά που εξομολογούμαι είναι χωρίς σημασία,
γιατί τίποτα δεν έχει σημασία.
Ο Φερνάντο Πεσσόα γεννήθηκε το 1888 στη Λισαβώνα και θεωρείται από του σημαντικότερους συγγραφείς του 20ου αιώνα. Ιδιαίτερο στοιχείο της συγγραφικής του ιδιοσυγκρασίας, είναι η υπογραφή των έργων του από δεκάδες άλλα ονόματα- πρόσωπα που δημίουργησε ο ίδιος ως ανεξάρτητες οντότητες. Το έργο του ήρθε στη δημοσίοτητα μετά το θανατό του το 1935 και η πρώτη πλήρης έκδοση του ανολοκλήρωτου βιβλίου του, “Το Βιβλίο της Ανησυχίας” έγινε το 1982. Το βιβλίο απαρτίζεται από διάφορα κείμενα, κάποια λογοτεχνικά και άλλα πιο προσωπικά. Στο κείμενο με τίτλο, “Αισθηματική Αγωγή”, ο συγγραφέας ασχολείται με την έννοια της “αισθηματικής αγωγής”, την οποία θεωρεί απαραίτητη αρετή για έναν ονειροπόλο όπως τον εαυτό του. Στο έργο αυτό, ο Πεσσόα παρουσιάζει τα τρία στάδια που προάγουν αυτήν την “αισθηματική αγωγή”και την αξιά που έχει για τη συγγραφή. Στο συγκεκριμένο δοκίμιο, αναφέρονται οι τρεις προαναφερόμενες βαθμίδες, όπως επίσης και κάποιο προβληματισμό που ανάγει η συγκεκριμένη “αγωγή”.
Το κείμενο ξεκίνα ακολούθως,
Όταν φτιάχνεις ζωή από το όνειρο, κι όταν η καλλιέργεια των αισθήσεων σου, στο θερμοκήπιο, γίνεται θρησκεία και πολιτική για σένα, τότε το πρώτο βήμα, αυτό που αποδεικνύει πως στην ψυχή έχει γίνει το πρώτο βήμα, είναι η εξαιρετική- η υπέρμετρη- αίσθηση των ησσόνων πραγμάτων.
Κατόπιν, ο συγγραφέας παραθέτει με περισσότερη σαφήνεια την έννοια του πρώτου αυτού σταδίου της αισθηματικής αγωγής. Συγκεκριμένα γράφει,
Να ξέρεις να γευτείς στο φλιτζάνι το τσάι που δοκιμάζεις, την ύψιστη ηδονή που ο φυσιολογικός άνθρωπος νιώθει μονάχα στις μεγάλες χαρές που γεννά η ξαφνική εκπλήρωση της κάθε του φιλοδοξίας ή η αιφνίδια απαλλαγή του από τη νοσταλγία ή ακόμη οι τελικές και σαρκικές πράξεις του έρωτα* να μπορείς να φτάσεις, μπροστά σ’ ένα ηλιοβασίλεμα ή σε μια διακοσμητική λεπτομέρεια, στον παροξυσμό των αισθήσεων που συνύθως προσφέρει- όχι ότι βλέπεται ή ακούγεται αλλά αυτό που γίνεται αναπνοή και γεύση.
Ο Πεσσόα θεωρεί πως οι σαρκικές αισθήσεις- η αφή, η όσφρηση και η γεύση, είναι ικανές να προσφέρουν στον άνθρωπο την υπέρμετρη απόλαυση που συνήθως εγείρουν άλλες εξωτερικές καταστάσεις, όπως ο ίδιος αναφέρει πιο πάνω. Ουσιαστικά στόχος αυτής της αισθηματικής αγωγής είναι ο ονειροπόλος να μπορεί να εξιψώσει τις δικές του αισθήσεις με τις ανάλογες εξωστρεφείς συγκινήσεις. Κατά αυτόν το τρόπο, ο άνθρωπος μπορεί να είναι σε μία κατάσταση πλήροτητας, ανεξαρτήτως των εξογενών παραγόντων. Επίσης, μπορεί να λάβει καλλιτεχνική έμπνευση μέσω της εσωστρεφής αυτής καλλιέργειας. Άρα πρώτο βήμα της αισθηματικής αγωγής, είναι η ενεργοποίηση των σαρκικών αισθήσεων. Λόγω όμως αυτής της ΄υπεροξυμμένης αίσθησης΄, ο συγγραφέας προειδοποιεί τον ονειροπόλο, πως αναλόγως θα βιώνονται και οι αρνητικές συνθήκες (είτε εξωγενείς είτε ενδογενείς). Έτσι, ο αναγνώστης καλείται να επιλέξει αν θα ακολουθήσει στο δεύτερο στάδιο της αισθηματικής αγωγής ή όχι. Ο συγγραφέας αναφέρει,
καθώς το ένα βήμα προστίθεται στο άλλο, ανάλογα με το αν θα μπορέσει να απομονωθεί τελείως από την πραγματικότητα ή όχι (…) ο ονειροπόλος οφείλει, ανάλογα με τις προσωπικές τους δυνατότητες απομόνωσης και στο βαθμό που μπορεί να αφοσιωθεί στον εαυτό του, με μεγαλύτερη ή μικρότερη ένταση, να συγκεντρωθεί στο μεγάλο έργο της επώδυνης αφύπνισης του μηχανισμού της αίσθησης των πραγμάτων και των ονείρων.
Εδώ εγείρεται ένας προβληματισμός που αφορά τη φύση αυτής της αισθηματικής αγωγής. Η παρότρυνση για απόμάκρυνση του ατόμου από την πραγματικότητα, ίσως να αλλοιώσει τον εξευγενισμό των αισθήσεων, λαμβάνοντας υπόψη πως ο άνθρωπος είναι κυρίως ον κοινωνικό. Έτσι, η πλήρης κοινωνική απομόνωση όπως προωθείται στο κείμενο, μπορεί να επιφέρει αρνητικές επιπτώσεις στον ψυχισμό του ατόμου. Είναι μία ακραία κατάσταση όπου ουσιαστικά η επίτευξη του στόχου (αισθηματική αγωγή), προυποθέτει την κατάργηση άλλων παραμέτρων, όπως η κοινωνικοποίση. Άρα, ένα ερώτημα με βάση αυτήν την επιβουλή θα ήταν, δεν μπορεί να επιτευκτεί η αισθηματική αγωγή όντας στον κόσμο;
Συνεχίζοντας, ως δεύτερο στάδιο ο συγγραφέας ορίζει την αποφυγή του πόνου, ο οποίος όπως αναφέρεται πιο πάνω, θα βιώνεται πλέον με την ίδια ένταση που βιώνονται οι εσωστρεφείς συγκινήσεις. Σε αυτό το πεδίο στόχος είναι ο ονειροπόλος να καταφέρει να ανάγει τον πόνο του σε ένα είδος απόλαυσης με τη βοήθεια κάποιων μηχανισμών που παρατίθονται στο συγκεκριμένο έργο. Ένα ενδιαφέρον απόσπασμα όσον αφορά την εκμαιευσή του πόνου σε ευχαρίστηση, είναι το παρακάτω,
Πρέπει, αντίθετα, να αναζητεί την ηδονή μέσα στον πόνο, και να αρχίσει αμέσως να εκπαιδεύεται να αντιλαμβάνεται τον πόνο κατά τρόπο απατηλό, να κατορθώνει δηλαδή να αισθάνεται, όταν υποφέρει, μια κάποια ευχαρίστηση.
Ο Πεσσόα υπογραμμίζει πως στόχος στο στάδιο αυτό δεν είναι η αποφυγή του πόνου “σαν στωικός ή επικούρειος”, αλλά αντιθέτως, είναι η υπέρμετρη αίσθηση αυτού σε τέτοιο βαθμό που στο τέλος να φαίνεται ευχάριστος. Έπειτα, αναφέρει τρεις ‘δρόμους’ που μπορούν να οδηγήσουν σε αυτήν την φαινομενικά οξύμωρη κατάσταση. Ένας από αυτούς είναι, να καταπιαστεί κανείς με τη μέχρις υπερβολική ανάλυση του πόνου (…) Αν αναλύεις τον πόνο κι αν αποκτήσεις τη συνήθεια να τον παραπέμπεις σε ανάκριση κάθε φορά που εμφανίζεται, (…) έχεις τότε κατορθώσει να προσθέσεις σε οτιδήποτε επώδυνο τη χαρά της ανάλυσης. Με άλλα λόγια λοιπόν, ο πόνος φιλτράρεται μέσα από το πεδίο της νοητικής ανάλυσης, η οποιά και τον καθειστά ως ένας ερευνητικό γεγονός. Οπόταν, το αρνητικό βίωμα, παίρνει την όψη της ‘επιστημονικής’ έρευνας καθώς και μια πιο αντικειμενική και αποστασιοποιημένη μορφή. Ένας άλλος τρόπος απόλαυσης του πόνου είναι, να ενσαρκώσει κανείς τον πόνο σε μια καθορισμένη ιδεατή φυσιογνωμία. Να πλάσει, δηλαδή, κανείς μέσα του ένα άλλο Εγώ που θα αναλάβει να υποφέρει μέσα μας, να υποφέρει αυτό που υποφέρουμε. Σ’ αυτή τη μέθοδο ο συγγραφέας επικαλείται τον “εσωτερικό σαδισμό”, μιά κατάσταση όπου το άτομο θα μπορεί να απολαμβάνει τον πόνο του από απόσταση μιας και θα πλάσει ένα άλλο εαυτό υπεύθυνο για το βίωμα της κάθε αρνητικής συγκίνησης. Η αποστασιοποίση επανέρχεται ξανά και σ’ αυτή τον τρόπο ανάπλασης του πόνου και διαφαίνεται ως μια επιλογή ιδιαίτερα θελκτική για τον συγγραφέα. Η τρίτη μέθοδος που δίνεται είναι, να δώσει στους πόνους και στα βάσανα του, (…) μια ένταση τόσο υπερβολική, ώστε η ίδια της η ακρότητα να τους προσφέρει την απόλαυση που κάθε ακρότητα γεννά. Εδώ ο Πεσσόα παρομοιάζει την αίσθηση αυτής της ακρότητας με την εμπειρία της βίας- μιας ηδονής, όπως αναφέρει ο ίδιος, που πληγώνει. Με αυτό το τρόπο, η έντονη εμπειρία του πόνου μπορεί να επιφέρει μια λύτρωση με το τέλος της.
Έχοντας αναφέρει τις τρεις τακτικές αναμόρφωσης του πόνου σε απόλαυση, ακολουθεί το τρίτο βήμα της αισθηματικής αγωγής που καταλήγει στη συγγραφική πράξη. Σε αυτό το στάδιο ο ονειροπόλος μπορεί να χρησιμοποιήσει τις αισθήσεις του και να τις “πλάσει σε μορφή λογοτεχνική”. Συγκεκριμένα γράφει, Το τρίτο λοιπόν βήμα συνίσταται στο να περνάει κανείς την αίσθηση κατευθείαν μέσα από την καθαρή ευφυία, να τη διυλίσει μέσα από μια ανάλυση ανώτερη, για να την πλάσει σε μορφή λογοτεχνική και να της δώσει τη δικής της όψη και πνοή. Τότε την έχω κρατήσει για πάντα. Έχω κάνει το πραγματικό το μη πραγματικό κι έχω στήσει στο άπιαστο ένα αιώνιο βάθρο.
Έτσι, ο απώτερος σκοπός αυτής της υπέρμετρης αισθηματικής κατάστασης είναι η δημιουργία μέσω του λόγου. Ως αποτέλεσμα αυτής της αισθηματικής αγωγής, ο ονειροπόλος θα μπορέσει να χρήσιμοποιήσει (και ταυτοχρόνως να δημιουργήσει) πλούσιο απόθεμα από τις εσωτερικές συγκινήσεις για την καλλιέργεια της τέχνης του.
Καταλήγοντας, παρά τον προαναφερόμενο προβληματισμο για την παρότρυνση απομόνωσης του ατόμου, το συγκεκριμένο έργο του Πεσσόα θα μπορούσε να θεωρηθεί ως ένα εγχειρίδιο δημιουργικής καλλιέργειας, μιας και με πρακτικά παραδείγματα ο συγγραφέας διατυπώνει ένα δρόμο (και ίσως ένα τρόπο ζωής) προς τη συγγραφική δημιουργία. Διαβάζοντας το κείμενο με κρίση και αντίληψη, ο κάθε ονειροπόλος ( συγγραφέας, ποιητής κτλπ. ) μπορεί να αποκομήσει έμνευση τόσο για την συγγραφική και δημιουργική πορεία, όσο και για έναν πιο πλήρη τρόπο ζωής.
** απόσπασμα από “Το Βιβλίο της Ανησυχίας”.
Αποκτήστε το βιβλίο
***Η Μαριαλένα Ηλία έχει σπουδάσει Αγγλική Γλωσσολογία και Φιλολογία στην Αγγλία. Ασχολείται με την συγγραφή τόσο στα ελληνικά όσο και στα αγγλικά. Ποιήματα της και δοκίμια, έχουν δημοσιευτεί σε διάφορα ελληνικά, λογοτεχνικά περιοδικά. Παράλληλα, καταπιάνεται με τη ζωγραφική την οποία αγαπά ιδιαιτέρως.
Ακολουθήστε τo Literature.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλα τα νέα για τον πολιτισμό και την επικαιρότητα από την Ελλάδα και τον Κόσμο.
