***Απαγορεύεται από το δίκαιο της Πνευμ. Ιδιοκτησίας η καθ΄οιονδήποτε τρόπο παράνομη χρήση/ιδιοποίηση του παρόντος, με βαρύτατες αστικές και ποινικές κυρώσεις για τον παραβάτη***

Οδός Ευτυχίδου, Χρύσα Φάντη, Εκδόσεις Σμίλη

«Συλλέγοντας φωτογραφίες συλλέγεις τον κόσμο» ισχυρίστηκε η Σούζαν Σόνταγκ (Susan Sontag, 1933-2004). Στο μυθιστόρημα της Χρύσας Φάντη Οδός Ευτυχίδου (Σμίλη 2023), ο πρωταγωνιστής με τις φωτογραφίες, μια γραμματική της όρασης, προσπαθεί να χωρέσει στη σκέψη του έναν ολόκληρο κόσμο. Οι παλιές φωτογραφίες συνιστούν προσωπικά οπτικά τεκμήρια, όμως και ιστορικές πηγές, όπως τα αρχεία, οι επιστολές, οι προφορικές μαρτυρίες. Η Χρύσα Φάντη μέσω της φωτογραφίας και άλλων ιχνών της μνήμης αναπαριστά το παρελθόν μιας ολόκληρης οικογένειας και μιας περιοχής, του Παγκρατίου, αλλά και της εποχής του Εμφυλίου.

Η συλλογική μνήμη, σύμφωνα με τον Γάλλο ιστορικό Πιέρ Νορά (Pierre Nora, 1931) είναι «αυτό που μένει από το παρελθόν στο πλαίσιο του βιώματος των ομάδων», ή «αυτό που δημιουργούν οι ομάδες», δηλαδή ένας επιλεκτικός μηχανισμός γνώσης, σε σχέση λειτουργική με τη μνήμη. Αρχεία, τοπογραφία, αρχιτεκτονικές, νεκροταφεία, τόποι μνημειακοί, αλλά και τόποι συμβολικοί, (επέτειοι, εμβλήματα, ανάμνηση γεγονότων), εγγράφονται ως το παρελθόν του δομημένου χώρου, μια συγκινησιακή «υλική αναφορά» που συνδέεται με την ατομική και συλλογική μνήμη και μέσω της οποίας αντικρούεται η λήθη.

Στην Οδό Ευτυχίδου, ο αφηγητής Πέτρος Χρήστου λίγο πριν κλείσει τα εβδομήντα ιχνηλατεί την προσωπική και συλλογική ιστορία. Η μνήμη τον φέρνει αντιμέτωπο με όσα τον σφράγισαν. Ανασυστήνοντας το οικογενειακό άλμπουμ, διερωτάται και ερευνά. Επαναφέρει εικόνες από τα παιδικά και εφηβικά χρόνια, σκύβει με ενδιαφέρον στις επιστολές του πατέρα προς τη μητέρα, επισκέπτεται το διαμέρισμα στο Παγκράτι, στην οδό Ευτυχίδου όπου γεννήθηκε, τη δεκαετία του 60. Τα γεγονότα του περασμένου αιώνα τον φέρνουν αντιμέτωπο με άγνωστες αλλά και αμφίσημες καταστάσεις της οικογένειας όπως και του Παγκρατίου.

Η Χρύσα Φάντη σπούδασε νομικά και παιδαγωγικά στο Πανεπιστήμιο της Αθήνας. Έργα της έχουν συμπεριληφθεί στην περιοδική ανθολογία πεζού και ποιητικού λόγου diPgeneration (Μανδραγόρας, 2017, 2018) και κείμενά της δημοσιεύονται τακτικά στον έντυπο και ηλεκτρονικό τύπο.

Αφηγούμενος σε δεύτερο πρόσωπο, (το πρόσωπο του διαλόγου με τον εαυτό και τους άλλους), σε μια διηνεκή χωροχρονική διελκυστίνδα από το παρόν (Νέα Πεντέλη, 2022, 2023), στο παρελθόν (Ικαρία, Κόρινθος, Ιωάννινα, Θεσσαλονίκη, κλπ., 1946-1950), ανασυνθέτει τα πορτρέτα των προγόνων, τις κατοικίες, τις γειτονιές, την ιστορία. Η οικογένεια ξεριζώθηκε κάποτε από το Σεβδίκιοϊ της Σμύρνης. Μέσω της Χίου πέρασε στον Πειραιά. Η Φάντη θίγει το προσφυγικό, όμως επικεντρώνεται στα εμφυλιοπολεμικά, κυρίως σε όσα έζησε ο αριστερός πατέρας του αφηγητή, όταν το 1947 εξορίστηκε στην Ικαρία για αντιστασιακή δράση με τον αδελφό του και άλλους ομοϊδεάτες του Παγκρατίου, όπως και στη στράτευσή του στις τάξεις του Εθνικού στρατού μετά τη δήλωση μετανοίας.

Τα πορτρέτα των γιαγιάδων, των παππούδων, του πατέρα, της μητέρας, των αδελφών, των θείων, της ξαδέλφης, ανακαλούν την παρελθούσα εποχή. Η Αθήνα σταδιακά γίνεται μεγαλούπολη. Μετανάστες και αστικοποίηση μεταβάλλουν την εικόνα της. Στη θέση των μονοκατοικιών υψώνονται πολυκατοικίες. Ο μικρός Πέτρος ενηλικιώνεται στην παλιά Αθήνα, μέσα σε κήπους και αλάνες, μέσα στο κλίμα των γονεϊκών διαψεύσεων, με την πίεση του ερωτισμού της εφηβείας, την προσπάθεια διαμόρφωσης προσωπικότητας. Στο διαμέρισμα της Νέας Πεντέλης πλέον, στην Αθήνα της κάθετης δόμησης, ηλικιωμένος, μελετά τις οικογενειακές φωτογραφίες και τις επιστολές του πατέρα, τα κειμήλια, τις μαρτυρίες, τα αρχεία, προσπαθώντας να συλλάβει αυτά για τα οποία δεν ενδιαφέρθηκε στη νεότητα.

Επιστολικό σε ένα μεγάλο μέρος του το μυθιστόρημα, αφιερώνεται στα γράμματα που ταχυδρομούσε από την εξορία ο εικοσάχρονος πατέρας προς τη νεαρή τότε μητέρα του, Αγγελική. Οι επιστολές, έξοχο δείγμα ανεπιτήδευτου και λυρικού λόγου, ενσωματώνουν τις κακουχίες και τις απειλές, τη λογοκρισία, τα διλήμματα, τον φόβο της εκτέλεσης, την ψυχική εξουθένωση των κρατουμένων.

Ο Μάνος Χατζιδάκις, η Ελένη Γλύκατζη, η Άννα Συνοδινού, προσωπικότητες που έδρασαν στο Παγκράτι, που συμμετείχαν στον αντιστασιακό αγώνα, το πογκρόμ, οι πολιτικές δολοφονίες, παρελαύνουν από τις σελίδες του μυθιστορήματος, μαζί με διακειμενικές αναφορές, βιβλιογραφία, ιστορικές πηγές, σημειώσεις, για το Παγκράτι, την Αθήνα, κείμενα για την περίοδο 1943-1949.

Η Φάντη αναπαριστά με τρόπο αριστοτεχνικό τους εσωτερικούς στροβιλισμούς του αφηγητή, όπως και την εποχή που «το χαρτί κι οι επαφές εκ του σύνεγγυς ήταν οι μόνοι τρόποι έκφρασης και ανταλλαγής πληροφοριών, η μόνη οδός επικοινωνίας και αναγνώρισης».i Εξπρεσιονιστικός ο χαρακτήρας που τεχνουργεί. Οι προβληματισμοί του απηχούν το υπαρξιακό: τα πρόσωπα που μας σφραγίζουν ή μας στιγματίζουν, τον κύκλο της ζωής, τις αρρώστιες, τον θάνατο, τη στάση των λαών απέναντι στους νεκρούς/τον θάνατο, τη λήθη, το κενό.

[…] Με τον καιρό συνειδητοποιείς ότι από οικογένεια σε οικογένεια κι από γενιά σε γενιά οι ίδιες ιστορίες επαναλαμβάνονται σε παραλλαγές, και κάτι ανάλογο, σε ακόμη ευρύτερη κλίμακα, συμβαίνει και με τα πρόσωπα. Αμέτρητα πρόσωπα επανεμφανίζονται μέσα στον χρόνο, ο Ι. Ταδόπουλος του Π. Ταδόπουλου και ξανά πάλι ο Ι. και ξανά πάλι ο Π., και ούτω καθεξής. Συνειδητοποιείς πως κι εσύ κουβαλάς έναν παρόμοιο Ι. ή Π., είσαι κλώνος ενός άγνωστου Π., που κι αυτός είχε υπάρξει κλώνος ενός άλλου άγνωστου Π., με τα ίδια ή παρόμοια χαρακτηριστικά. […] (σελ. 385)

[…] «Εγώ είμαι», της λες. «Ο Πέτρος».

«Πέτρο…» ψιθυρίζει κι αυτή. Και μετά από λίγο: «Δεν υπάρχει τίποτα».

«Υπάρχουμε εμείς», επιμένεις.

«Τίποτα», επαναλαμβάνει. […] (σελ. 388)

Η Χρύσα Φάντη με το έργο της αγγίζει την υπαρξιακή μας μοναξιά, τη θνητότητα, την τρωτότητα, τον προβληματισμό μας για το στίγμα που αφήνουμε στο πέρασμά μας. Ο δυναμικός λόγος της επιβάλλεται στη συνείδηση του αναγνώστη. Μοντερνιστικός ο τρόπος γραφής της, με αποσπασματικότητα και υπαινικτικότητα· ποιητικός, με παρηχήσεις, παραστατική εικονοποιία, υπερρεαλιστικές εκφάνσεις (όνειρα, εικονοποιία). Μέσα από τον στοχασμό του αφηγητή, περνούν οι οικογενειακοί κραδασμοί, οι σχέσεις των παιδιών με τους γονείς, τα προβλήματα της εφηβείας, του έρωτα, της κακοποίησης. Η Οδός Ευτυχίδου, χάρτης του Παγκρατίου, περιγράφει τα στέκια, τους κινηματογράφους, τους ποιητές στα μεταπολεμικά χρόνια.

Ενώνοντας το πραγματολογικό με το μιμητικό, την ιστορία με τον μύθο, η Χρύσα Φάντη αναβιώνει αριστοτεχνικά τις μεταβολές στο τοπίο της Αθήνας, το προσφυγικό, τα γεγονότα στον Εμφύλιο. Εστιάζοντας στην προσωπική και συλλογική μνήμη, με τις σύστοιχες έννοιες της ενσυναίσθησης και της νοσταλγίας, στην ουσία τη σχέση μας με την ευτυχία πραγματεύεται, τα αναπάντητα ερωτήματά μας για τη ζωή και τον θάνατο. Ο εσωτερικός μονόλογος του Πέτρου με την οικογένεια και τη μνήμη είναι ο δικός μας εσωτερικός μονόλογος για τον κόσμο και την πορεία μας πάνω στη γη.

[…] Δεν μπορείς να πεις αν το περιβάλλον που περιγράφεις είναι το ίδιο με εκείνο στο οποίο πράγματι έζησες και όχι αυτό μέσα στο οποίο μόνο κατά φαντασία υπήρξες. Βαδίζεις στα παλιά λημέρια σου, επισκέπτεσαι πάλι το πατρικό σου, (οδός Ευτυχίδου, πέμπτος όροφος, δεύτερη πόρτα δεξιά όπως ανεβαίνεις την κοινόχρηστη σκάλα), αλλά δεν είσαι σίγουρος ότι μέσ’ από τα ερείπια εκείνης της σκάλας, μέσ’ από τα απομεινάρια εκείνης της πολυκατοικίας του ’60, θα μπορέσεις ν’ αναγνωρίσεις το παιδικό σου δωμάτιο, αν θα ήσουν σε θέση να διακρίνεις κάτι περισσότερο από έναν άγνωστο, αφιλόξενο χώρο. […] (σελ. 375)

Ακόμη κι αν σου επιτραπεί η πρόσβαση, πολύ φοβάσαι ότι θα σου είναι σχεδόν ακατόρθωτο να επαναφέρεις την αίσθηση της ρουτίνας και της καθημερινότητας των παλιών ενοίκων της, να ανακαλέσεις το ηχητικό αποτύπωμα των ομιλιών και των καβγάδων που κάποτε έφταναν στ’ αυτιά σου· τη θέση τους θα έχει πάρει η γρήγορη αποσάθρωση, η αργή αλλά βέβαιη αποσύνθεση του μπετόν, οι υπόκωφοι τριγμοί του τσιμέντου, τα μισοσαπισμένα κουφώματα και τα στιγματισμένα πατώματα, σημάδια μιας συνοικίας που τα τελευταία χρόνια πνέει τα λοίσθια. […] (σελ. 376)

i Σελ. 387

Ακολουθήστε τo Literature.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλα τα νέα για τον πολιτισμό και την επικαιρότητα από την Ελλάδα και τον Κόσμο.