***Απαγορεύεται από το δίκαιο της Πνευμ. Ιδιοκτησίας η καθ΄οιονδήποτε τρόπο παράνομη χρήση/ιδιοποίηση του παρόντος, με βαρύτατες αστικές και ποινικές κυρώσεις για τον παραβάτη***

Όσο παράδοξο και αν φαντάζει, είναι γεγονός ότι η πρώτη επίσημη λογοτεχνική αναπαράσταση της ζωής των κατάδικων στα σοβιετικά γκουλάγκ* αναπαράγεται από το ίδιο το σοβιετικό καθεστώς, μέσω των πιο διακεκριμένων στρατευμένων του λογοτεχνών. Πρόκειται για το έργο Σολόφκι του πολυδιαβασμένου και καθιερωμένου ως κλασικού στην παγκόσμια λογοτεχνία Μαξίμ Γκόρκι που εκδίδεται στα 1929 και αποτελεί το πρωτόλειο έργο της λογοτεχνίας του γκουλάγκ στο σύνολο των χωρών της Ανατολικής Ευρώπης.

Το έργο αυτό, σύμφωνα με τις παρατηρήσεις του Dariusz Tolczyk, σπεύδει, έπειτα από εντεταλμένη οδηγία του Υπουργείου Προπαγάνδας αλλά και της UGPU προς τον Ρώσο μπολσεβίκο συγγραφέα, να δικαιολογήσει, ένεκα των επαναστατικών σκοπιμοτήτων, το ερεβώδες κύμα των πρώτων σταλινικών διώξεων κατά των ίδιων των επαναστατών και να εξωραΐσει την αποκρουστική πραγματικότητα του βίαιου εγκλεισμού και της υποχρεωτικής εργασίας στα εκατοντάδες στρατόπεδα συγκεντρώσεως που εξαπλώθηκαν μαζικά στη Σοβιετική Ένωση κατά την ίδια περίοδο^[1]. Ταυτόχρονα, με το έργο Σολόφκι του Γκόρκι, η πορεία της σταλινικής σοβιετικής λογοτεχνίας εφάπτεται, αμετάκλητα, στην τροχιά του ολοκληρωτισμού καθώς ως συστατική της επιδίωξη αναδεικνύεται η αποπροσανατολιστική απαξία της προβολής του Κακού ως Καλού και η ηθικά διαστρεβλωτική συνδρομή της Τέχνης σ’ έναν ακραίο έλεγχο της σκέψης^[2].

Πράγματι, ο Γκόρκι, επιστρατεύοντας τις αφηγηματικές του τεχνικές τις οποίες διανθίζει με εκφραστικά στοιχεία σοσιαλιστικού ρεαλισμού, μια λογοτεχνική τάση την οποία ο ίδιος θα επισημοποιήσει, αποκρύπτει την έννοια του καταναγκασμού, της παράνομης κράτησης, της παράλογης κατηγορίας και της εξουθενωτικής εργασίας των διωκομένων και φιλοτεχνεί μια ντουκουμενταρίστικη λογοτεχνική απόδοση του γκουλάγκ ως αναμορφωτικού επαναστατικού ιδρύματος που συμβάλλει στην σοσιαλιστική διαπαιδαγώγηση των υπηκόων προς μια ευτυχισμένη σοβιετική κοινωνία ^[3]. Άρα, το ενδιαφέρον συμπέρασμα που συνεπάγεται από την παρατήρηση του Tolczyk είναι ότι η σοβιετική λογοτεχνία του γκουλάγκ εμφανίστηκε αρχικά ως ένας προπαγανδιστικός μηχανισμός που διεκπεραίωνε με απόλυτο τρόπο  μια βασική αρχή του σοβιετικού καθεστώτος, την στρατηγική της αυτο-απεικόνισης (self-image strategy) και ανταποκρίνονταν πλήρως στις ειδολογικές επιταγές του εγκαθιδρυμένου αισθητικού κανόνα του σοσιαλιστικού ρεαλισμού.

Η στρατηγική αυτή, σχολιάζει ο Tolczyk, δεν διήρκησε πολύ, εγκαταλείφτηκε από το σοβιετικό καθεστώς στα τέλη της δεκαετίας του 1930, την περίοδο της κορύφωσης του Μεγάλου Τρόμου, κατά την οποία η υπερδιόγκωση του αριθμού των διωκομένων, που πλέον ανέρχονταν σε εκατομμύρια, και ο χαοτικός υπερδιπλασιασμός των γκουλάγκ έθεσαν σε δοκιμασία την αληθοφάνεια της στρατηγικής της λογοτεχνικής αυτο-απεικόνισης του καθεστώτος, με αποτέλεσμα το γκουλάγκ να καταστεί την επόμενη εικοσιπενταετία ένα θέμα ταμπού για τη σοβιετική λογοτεχνία^[4].

Το γκουλάγκ θα επανέρθει ως θέμα στη σοβιετική λογοτεχνία κατά το βραχύβιο διάστημα του χρουστσοφικού ρεβιζιονισμού, στις αρχές της δεκαετίας του 1960, με μια σειρά αυτοβιογραφικών λογοτεχνικών μαρτυριών που, αν και αποκαλύπτουν τις σταλινικές θηριωδίες και αφηγούνται παραστατικά τις ακρότητες και τον παραλογισμό της κοινωνίας των γκουλάγκ, δεν παύουν, ωστόσο, ν’ ανταποκρίνονται διακριτικότερα στη στρατηγική της αυτο-απεικόνισης του καθεστώτος, αυτή τη φορά από τη σκοπιά της αποσταλινοποίησης. Το βασικό μειονέκτημα των έργων αυτών είναι ότι, παρά την ευστοχία τους στην αφήγηση του σταλινικού τρόμου, δεν ανακλούν κριτικά τις ευθύνες ούτε της σοβιετικής εκδοχής του κομμουνισμού ούτε του μπολσεβικικού πειράματος στην εγκαθίδρυση ενός θυματοποιητικού συστήματος (system of victimization).

Έργο ορόσημο αυτής της θεματικής επανεμφάνισης του γκουλάγκ στη σοβιετική λογοτεχνία την περίοδο της αποσταλινοποίησης αποτελεί η νουβέλα Μια ημέρα στη ζωή του Ιβάν Ντενίσοβιτς του Αλεξάντερ Σολζενίτσιν, που παραμένει μέχρι σήμερα το κατεξοχήν σημείο αναφοράς της λογοτεχνίας του γκουλάγκ αλλά και της παγκόσμιας λογοτεχνίας εν γένει. Την ίδια περίοδο εκδίδει τις πρώτες του συλλογές διηγημάτων και ο Βαρλάμ Σαλάμοφ οι οποίες θα εκδοθούν μετέπειτα συγκεντρωτικά υπό τον τίτλο Ιστορίες από την Κολιμά και θα καθιερώσουν τον συγγραφέα-μάρτυρα, κυρίως στη Δύση, ως έναν από τους σημαντικότερους λογοτέχνες του εικοστού αιώνα.

Οι περισσότεροι εκπρόσωποι της λογοτεχνίας του γκουλάγκ (κυρίως οι συγγραφείς των ιστοριών ζωής) στη Σοβιετική Ένωση, συμπεραίνει ο Tolczyk, παρά την αναντίρρητη οικουμενική αλήθεια της αφήγησής τους που μαρτυρά για την εκμηδένιση της ανθρώπινης ζωής στη δίνη των σταλινικών εκκαθαρίσεων, γράφουν και εκδίδουν τις εμπειρίες τους υπό συνθήκες ανελευθερίας. Αφενός, υπό τον ασφυκτικό έλεγχο του καθεστώτος, οι αφηγήσεις αυτές δημοσιεύονται από καθεστωτικά έντυπα με σκοπό να λειτουργήσουν περισσότερο ως επισφράγισμα της νέας πολιτικής που χαράσσει ο Νικήτα Χρουστσόφ κατά της προσωπολατρίας του αλαζόνα και ιδεολογικά παρεκκλίνοντος προκατόχου του, μια πολιτική η οποία προσδοκά να ευθυγραμμίσει εκ νέου τη Σοβιετική Ένωση στην μαρξιστική-λενινιστική ντιρεκτίβα που εγγυάται τη μελλοντική ευημερία των υπηκόων της. Αφετέρου, ο Tolczyk δικαίως αμφισβητεί το ίδιο το συνειδησιακό ζήτημα της πρόθεσης των θυμάτων να αφηγηθούν αντικειμενικά μια ιδεολογικά αποκαθαρμένη εμπειρία του γκουλάγκ καθώς οι ίδιοι, κομμουνιστές στη συντριπτική τους πλειοψηφία, φαίνεται να αντιλαμβάνονται το τραυματικό τους βίωμα ως ένα ιστορικό σφάλμα ή μια άτυχη παρεκτροπή, εξαιτίας κάποιου ανθρώπινου σφάλματος, από τη σοβιετική οδό προς τον Κομμουνισμό^[5].

Συνεπώς, στις αφηγήσεις αυτές αποκλείεται οποιαδήποτε υποψία πρόθεσης άμεσης αμφισβήτησης και υπονόμευσης των θεμελίων του ιδεολογικά μεταμορφωμένου σοβιετικού καθεστώτος που εξακολουθούσε, ωστόσο, να παραμένει ανελεύθερο και αυταρχικό^[6]. Εδώ έγκειται ακριβώς και μία εκ των βασικών διαφοροποιήσεων της σοβιετικής λογοτεχνίας του γκουλάγκ με τις αντίστοιχες ομοπερίοδες αφηγηματικές μαρτυρίες των θυμάτων των ναζιστικών στρατοπέδων καθώς οι δεύτερες εκδίδονται σε συνθήκες ελευθερίας και κριτικού αναστοχασμού.

Σημειώσεις:

1. Applebaum Anna, Γκουλάγκ : Η αληθινή ιστορία, μτφρ. Ελ. Τσίτσα, εκδ. Ιωλκός, Αθήνα 2009.
2. Tolczyk Dariusz, See no evil: literary cover-ups and discoveries of the Soviet camp experience, New Haven: Yale University Press, 1999.
3. ο.π. Tolczyk.
4. ο.π. Tolczyk.
5. ο.π. Tolczyk.
6. Toker Leona, Return from the Archipelago: Narratives of Gulag Survivors, “Gulag Memmoirs as a Genre”, Bloomington: Indiana UP, 2000.

• Η ονομασία Γκουλάγκ, ή και Γκούλαγκ, είναι το αρκτικόλεξο της σοβιετικής υπηρεσίας που επόπτευε τα «στρατόπεδα καταναγκαστικής εργασίας στην πρώην Ε.Σ.Σ.Δ., όπου εξορίζονταν οι πάσης φύσεως αντιφρονούντες πολιτικοί κρατούμενοι, ύποπτοι κ.λπ». Στην κυριολεξία γκουλάγκ δεν λέγονταν τα στρατόπεδα, αλλά η κρατική υπηρεσία (ρωσικά: ГУЛАГ)^[2] που ήταν υπεύθυνη για τη διαχείρισή τους. Μία άλλη υπηρεσία, η Ντάλστροϊ, ήταν υπεύθυνη για την εμπορική εκμετάλλευση των προϊόντων που παρήγε η καταναγκαστική εργασία.

*** Ο Αχιλλέας Σύρμος (γενν. 1984) σπούδασε Φιλολογία στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης και Νεοελληνική και Ευρωπαϊκή Λογοτεχνία στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων. Η ποιητική του συλλογή Ύστερα από ένα ταξίδι στην Karlstad εκδόθηκε το 2016 από τις εκδόσεις Ερωδιός. Ειδικεύεται σε ζητήματα κουλτούρας του πρώην Ανατολικού Μπλοκ.

Ακολουθήστε τo Literature.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλα τα νέα για τον πολιτισμό και την επικαιρότητα από την Ελλάδα και τον Κόσμο.