***Απαγορεύεται από το δίκαιο της Πνευμ. Ιδιοκτησίας η καθ΄οιονδήποτε τρόπο παράνομη χρήση/ιδιοποίηση του παρόντος, με βαρύτατες αστικές και ποινικές κυρώσεις για τον παραβάτη***

H Άγνοια, Μίλαν Κούντερα, Εκδόσεις Εστία

Το 2001 κυκλοφόρησε για πρώτη φορά στα Ελληνικά, από τις Εκδόσεις Εστία και μεταφρασμένο εξαιρετικά από τον Γιάννη Χάρη το βιβλίο «Άγνοια» του Μίλαν Κούντερα. Πρόκειται για ένα βιβλίο που συνδυάζει τη μυθιστορηματική αφήγηση με το δοκίμιο και  την αφηγηματική παράδοση με τη μοντερνιστική άποψη για τη λογοτεχνία. Ο τσέχος συγγραφέας μάς δίνει ένα πεζογράφημα ηχηρής συμπαράθεσης αφηγηματικών ειδών, ένα δεξιοτεχνικό εγχείρημα καταγραφής των συγγραφικών του στόχων μέσα από τη συναρμολόγηση ανόμοιων φαινομενικά τμημάτων. Και είναι σημαντικό να δούμε ότι όλα αυτά πετυχαίνουν να σχηματίσουν ένα ολοκληρωμένο σύνολο, μια άψογα σχηματισμένη ολότητα και  μορφοποιούν ένα νέο είδος διηγηματικής αρμονίας που είναι εξαιρετικά δύσκολο να επιτευχθεί και ουσιαστικά αποδεικνύει την αριστοτεχνική επεξεργασία του κειμένου από τον συγγραφέα του.

Επί της ουσίας το βιβλίο παρουσιάζει την τυχαία συνάντηση μιας γυναίκας κι ενός άντρα στο ταξίδι του γυρισμού στη χώρα τους, έπειτα από είκοσι χρόνια ξενιτεμό. Η προσπάθεια να συνεχιστεί η ερωτική ιστορία τους, που είχε διακοπεί πριν καλά καλά αρχίσει, λίγο πριν μεταναστεύσουν, σε διαφορετική χώρα ο καθένας. Η αδυναμία να συναντηθούν οι διαφορετικές αναμνήσεις που διατηρεί ο ένας απ’ τον άλλο. Ο ανέφικτος έρωτας, μαζί με την ανέφικτη επιστροφή στη γενέθλια γη. Οι πολιτικοί πρόσφυγες, οι αυτοεξόριστοι των ανατολικών χωρών, που άφηναν την πατρίδα τους χωρίς ελπίδα επιστροφής. Ο αγώνας τους να ριζώσουν στον ξένο τόπο. Η απόπειρα για τη «μεγάλη επιστροφή», μετά την απροσδόκητη κατάρρευση των κομμουνιστικών καθεστώτων, σε μια άγνωστη όμως πια χώρα, ανάμεσα σε άγνωστους πια ανθρώπους.

Πρόκειται για την επιστροφή ενός άλλου Οδυσσέα, τον νόστο ενός ανθρώπου που το μόνο που αποζητούσε είκοσι ολόκληρα χρόνια ήταν η επιστροφή του. Τι γίνεται όμως όταν κανείς επιστρέφει στην Ιθάκη και ανακαλύπτει πως όλο το νόημα της ζωής του βρισκόταν πάντα μακριά της;  Πώς «η Ιθάκη του έδωσε το ωραίο ταξίδι» και όλη η ουσία της ζωής ήταν αυτό το ταξίδι; Η νοσταλγία, όχι της επιστροφής αλλά της ίδια της περιπλάνησης τον πλημμυρίζει. Προσπαθώντας να επαναφέρει στη ζωή του τη μνήμη της περιπλάνησης αυτής θα καταλάβει ότι κανείς δεν ενδιαφέρεται να γίνει μέρος αυτής της μνήμης και να μοιραστεί μαζί του τις εμπειρίες του. Το παρελθόν του δεν αφορά κανέναν. Ο εκπατρισμός, η αυτοεξορία, η οντολογική του ταυτότητα δεν μπορεί παρά να μείνουν στην άγνοια αφού κανείς δεν ενδιαφέρεται να καταβυθιστεί στις δικές του μνήμες.

Ο Κούντερα όμως δεν παραδίδει μόνο μια μελέτη για τα χαμένα οράματα, όνειρα και νοσταλγικές αναζητήσεις. Το βιβλίο αυτό είναι μια μελέτη για το νόστο, μια ολοκληρωμένη σπουδή για την λαχτάρα της επιστροφής και το ξεκαθαρίζει όταν γράφει σε μια εξαιρετική ελεγεία για τη νοσταλγία την ετυμολογία της ίδια της λέξης διαχωρίζοντας τη σχέση της με τη μνήμη:

«Στα αρχαία ελληνικά η επιστροφή λέγεται “Νόστος”. Άλγος σημαίνει πόνος. Νοσταλγία είναι λοιπόν ο πόνος που προκαλεί σε κάποιον η ανικανοποίητη λαχτάρα της επιστροφής. […]Στα είκοσι χρόνια που έλειπε ο Οδυσσέας, οι Ιθακήσιοι θυμόντουσαν πολλά από αυτόν, αλλά δεν τον νοσταλγούσαν. Ενώ ο Οδυσσέας υπέφερε από νοσταλγία και δεν θυμόταν σχεδόν τίποτα…[…]

[…]Γιατί η νοσταλγία δεν εντείνει τη δραστηριότητα της μνήμης, δεν ξυπνά αναμνήσεις, αλλά αρκείται στον εαυτό της, στη δική της συγκίνηση, έτσι όπως είναι εντελώς απορροφημένη από τον δικό της αποκλειστικά πόνο».

Κι ενώ ο Κούντερα αποδεικνύεται γνώστης της ψυχολογίας που την παρατηρεί ο ίδιος αποστασιοποιημένος και χωρίς να εκπίπτει ο λόγος του σε συγκινητικές εκφάνσεις, το ίδιο το βιβλίο γίνεται μια ιδιαίτερη καταγραφή μυθιστορηματικού δοκιμίου για την ηλικία της άγνοιας, εκείνη την ηλικία κατά την οποία «παντρεύεται κανείς, κάνει το πρώτο του παιδί, διαλέγει το επάγγελμά του. Κάποια μέρα θα μάθει και θα καταλάβει, θα είναι όμως πολύ αργά, γιατί η ζωή ολόκληρη θα έχει αποφασιστεί μια εποχή όπου δεν ήξερε τίποτα». Και η καταγραφή συνεχίζεται για τα αμετάκλητα λάθη και τις αδικίες, για τις παγίδες που μας στήνει η άγνοια αυτή υπονομεύοντας την ίδια μας τη ζωή.

Με αιχμηρή οξύτητα ο Κούντερα δείχνει και μας ζητά να δούμε πώς διαμορφώνονται τα συναισθήματα, σε ποιο βαθμό και με ποιο τρόπο ορίζονται, τι παραμένει μάταιο ή ανέφικτο, όταν ακόμη και η επιστροφή δεν έχει κανένα νόημα. Ο εφιάλτης της εξορίας που παραμονεύει στα όνειρα των ανθρώπων, η επιθυμία της επιστροφής στη γενέθλια γη γίνονται ένα παράδοξο εκκρεμές που δεν σταματά πουθενά. Μετεωρίζεται ανάμεσα στο εφικτό και το ανέφικτο χωρίς διακοπή. Μοιάζει να είναι παράδοξο όλο αυτό, στην ουσία όμως πρόκειται για μια αναμέτρηση με τον χρόνο. Εν τέλει, ο επαναπατρισμός μπορεί να είναι ένα γεγονός εξαιρετικά απλό, μια καθοριστική ήττα του χρόνου και της ανάμνησης.

Ορμώμενος από την ομηρική Οδύσσεια ο Κούντερα στήνει τις δικές του αφηγηματικές παγίδες και αναζητώντας να βρει την  απόλυτη πατρίδα για όλους μας που δεν είναι άλλη από εκείνη που γεννά τα αισθήματα αναρωτιέται:

«Ο Οδυσσέας, το πρωί που ξύπνησε στην παραλία της Ιθάκης, θα μπορούσε άραγε ν’ ακούσει εκστατικός τη μουσική της Μεγάλης Επιστροφής, αν είχε κοπεί η γέρικη ελιά κι αν δεν είχε καταφέρει να αναγνωρίσει τίποτα γύρω του;»

Ο ήρωάς του θα ανακαλύψει ότι το δικό του δέντρο έχει στην πραγματικότητα κοπεί. Επιστρέφει σε μια χώρα στην οποία η γλώσσα που μιλούσε, τα τσεχικά, του ακούγονται ακατανόητα, παρόλο που εξακολουθεί να γνωρίζει τη σημασία της κάθε λέξης, να αναγνωρίζει τους ήχους και τους συνειρμούς κάθε συλλαβής της. Ο  κόσμος στον οποίο έμαθε να διαβάζει, να συλλαβίζει και να μεταφέρει στο λόγο τα πρώτα του συναισθήματα του ακούγεται πια ξένος. Έχει ο ίδιος απομακρυνθεί από τις διαδρομές των ηχοχρωμάτων της τσεχικής γλώσσας, έχει χάσει την ικανότητά του να επιστρέφει στο περιεχόμενό της και  στη σαφήνεια των νοημάτων της και τότε ανακαλύπτει ότι τελικά αυτός είναι ο ανεπίστρεπτος εκπατρισμός, ακόμα κι όταν όλα μοιάζουν ολόγυρά μας ολόιδια με αυτά που αφήσαμε πίσω μας φεύγοντας.

Ανήμπορος να μοιραστεί πια το άλγος της ζωής του με τους άλλους, απελπισμένος να βρει έναν ευήκοο συνάνθρωπο για να ακουμπήσει επάνω του την οδύνη μιας καταξιωμένης ζωής και να την καταστήσει με αυτό τον τρόπο ισχυρή την ύπαρξή της, μοιάζει με τον Οδυσσέα που επιστρέφει στην Ιθάκη και κανείς δεν του ζητά να εξιστορήσει την τραγική του περιπέτεια. Η επιστροφή ακυρώνεται ως γεγονός αφού κανείς δεν σκέφτεται να ακούσει για αυτήν και να την εκτιμήσει, ανάλογα με την ανάκλησή της από τη μνήμη:

«Ο άνθρωπος γερνάει, το τέλος πλησιάζει, κάθε στιγμή γίνεται όλο και πιο πολύτιμη, και δεν υπάρχει πια καιρός για χάσιμο με αναμνήσεις», γράφει και κάπου αλλού συνεχίζει:

«Οι αναμνήσεις χάνονται αν δεν τις ανακαλούμε ξανά, στις κουβέντες με τους φίλους. Οι Ιθακήσιοι θυμόντουσαν πολλά από τον Οδυσσέα αλλά δεν τον νοσταλγούσαν, ενώ ο ίδιος  υπέφερε από νοσταλγία και δεν θυμόταν σχεδόν τίποτα».

Και παράλληλα, κυριαρχεί ο έρωτας. Ο έρωτας ως εξαγνισμός και έκσταση στον χρόνο. Ο Γιόζεφ θα τον αναζητήσει εκ νέου αφού το πάθος και ο πόθος γίνονται ένα κραταιό ορμητήριο ζωής, απαλλαγμένο από αδυναμίες, ευγνωμοσύνη και εξαρτήσεις. Ένας έρωτας πηγαίος και αυθόρμητος μετατρέπεται σε παντοδύναμο πεπρωμένο ζωής.

«Η ευγνωμοσύνη δεν είναι τάχα μια άλλη ονομασία για την αδυναμία, για την εξάρτηση; Τώρα λαχταρά έναν έρωτα χωρίς καθόλου ευγνωμοσύνη!

[…]και αισθάνεται να ανεβαίνει στο κορμί της ένας πόθος, ο αδάμαστος πόθος να έχει εραστή. Όχι για να μπαλωθεί η ζωή της έτσι όπως έγινε. Αλλά για να συγκλονιστεί εκ βάθρων. Για να έχει επιτέλους το δικό της πεπρωμένο…».

Άλλωστε για τον Κούντερα «Ο έρωτας είναι εξύμνηση του παρόντος».

Αναδημοσίευεση από περιοδικό Κλεψύδρα τ. 7.

Ακολουθήστε τo Literature.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλα τα νέα για τον πολιτισμό και την επικαιρότητα από την Ελλάδα και τον Κόσμο.