***Απαγορεύεται από το δίκαιο της Πνευμ. Ιδιοκτησίας η καθ΄οιονδήποτε τρόπο παράνομη χρήση/ιδιοποίηση του παρόντος, με βαρύτατες αστικές και ποινικές κυρώσεις για τον παραβάτη***

Στην προσπάθεια να σκιαγραφήσουμε ίχνη της γραφής της Αριστούλας Δάλλη στη συλλογή διηγημάτων της «Το δέρμα της φώκιας» εκδόσεις Βακχικόν, ανατρέξαμε στις δυνατότητες προσέγγισης και θεωρήσαμε ότι ο καλύτερος τρόπος είναι η ψυχαναλυτική προσέγγιση, η εστίαση στην πρακτική που διερευνά τη λειτουργία του νου, των ενστίκτων και της σεξουαλικότητας, όπως και η στενά συνδεδεμένη με αυτή «Θεωρία των Αρχετύπων». Θα εστιάσουμε στη σχέση του βιβλίου με το ασυνείδητο και τα αρχέτυπα, αλλά και στην αισθητική του μαγικού ρεαλισμού και του παραλόγου που χρησιμοποιεί.

Οι ψυχαναλυτικές θεωρίες που αναπτύχθηκαν από τον Αυστριακό Σίγκμουντ Φρόιντ (Sigmund Floyd, 1856-1936), παρουσιάζουν και στις ημέρες μας πολιτισμική ισχύ, κυρίως η εργασία του στην έννοια του ασυνειδήτου, του μέρους δηλαδή εκείνου του νου που αν και βρίσκεται πέρα από τη συνείδηση, έχει ισχυρή επίδραση στις πράξεις μας. Ο Φρόιντ διακήρυξε επίσης την έννοια της «απώθησης», το να ξεχνάμε ή να αγνοούμε τις ανεπιθύμητες σκέψεις και τις επιθυμίες που δεν παραδεχόμαστε ή τα τραυματικά γεγονότα του παρελθόντος, με αποτέλεσμα αυτά να σπρώχνονται έξω από τη συνειδητή επίγνωση, στο βασίλειο του ασυνειδήτου.

Οι μυθοπλασίες της Αριστούλας Δάλλη αποτελούν σκιαγράφηση της λειτουργίας του ασυνειδήτου. Εισέρχονται στις τραυματικές καταστάσεις του νου, αλλά και στους μηχανισμούς της άμυνας, τις λεγόμενες «καλυπτικές αναμνήσεις», τις ψυχικές δηλαδή διαδικασίες για την αποφυγή των οδυνηρών παραδοχών, όπως επίσης εισέρχονται στα όνειρα. Τα όνειρα, κατά τον Φρόιντ, είναι η έξοδος κινδύνου ή η ασφαλιστική δικλείδα μέσω της οποίας απωθημένες επιθυμίες, φόβοι και αναμνήσεις αναζητούν διέξοδο στον συνειδητό νου. Το συναίσθημα που λογοκρίνεται από το συνειδητό, μπαίνει μεταμφιεσμένο στο όνειρο. «Σαν κάποιος που δεν του επιτρέπεται η είσοδος σε ένα κλαμπ και μπαίνει μέσα μεταμφιεσμένος σε κάποιον άλλον» γράφει ο θεωρητικός της λογοτεχνίας Peter Barry.i

Βυθισμένοι στις ψευδαισθήσεις τους, μπλεγμένοι στην κοινοτοπία μιας χυδαίας καθημερινότητας οι ήρωες της Αριστούλας Δάλλη ανιχνεύουν την ταυτότητα και το πρόσωπό τους. Πορεύονται ανάμεσα στην προδοσία και τη δέσμευση, στο μίσος και την αγάπη, στην ορμή της ζωής και του θανάτου, στο σωματικό και ψυχικό «εγώ».

«Το δέρμα αποτελεί ζωτικό όργανο για τη βιολογική λειτουργία» γράφει η συγγραφέας στο οπισθόφυλλο. «Είναι όμως και το κατεξοχήν επικοινωνιακό μέσο, ο ενδιάμεσος χώρος μεταξύ του εσωτερικού σώματος και του εξωτερικού κόσμου.
Ανάλογα με τα πρώτα ερεθίσματα που καταγράφει ο υποδοχέας δέρμα, άλλοτε διαμορφώνεται μία υγιής και άλλοτε μία κατακερματισμένη εικόνα του εαυτού».

Ως εικαστική ψυχοθεραπεύτρια η Αριστούλα Δάλλη δίνει σημασία στον ρόλο των αρχετύπων, στα αποτυπώματα που θάβονται στο προσωπικό ασυνείδητο και  καθορίζουν τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που έχουμε όλοι μας. Την πραγματικότητα την παρουσιάζει με ακρίβεια, όμως παράλληλα και με μια επιθετικότητα, μια ωμότητα που οδηγεί στην παραμόρφωση και το γκροτέσκο. Οι μυθοπλασίες της Δάλλη είναι μίγμα φαντασιακών στοιχείων αλλά και ρεαλισμού, όμως ενός μαγικού ρεαλισμού στον οποίο αφθονούν τα μη ρεαλιστικά στοιχεία, προβεβλημένα πάνω σε ρεαλιστικό φόντο.

Γράφει στο διήγημα Η ΕΝΗΛΙΚΙΩΣΗ: […] Ο πόνος για την απώλεια του δέρματος ήταν τόσο καυτός που ανέβασε τη θερμοκρασία της θάλασσας και τα ψάρια εξατμίστηκαν. Το μολυσμένο νερό έγινε κατάμαυρο, γεμάτο δίνες, έτοιμο να την καταπιεί […](σελ. 12).

«Το παράδοξο βρίσκεται στο πιο τιποτένιο καθημερινό […] και το υπερρεαλιστικό στις φλυαρίες της κάθε ημέρας» έγραφε ο θεατρικός συγγραφέας Φρίντριχ Ντύρρενματτ (Friedrich Dürrenmatt, 1921-1990).

Οι μυθοπλασίες της Δάλλη ενσωματώνουν έντονα το παραμυθικό και το υπερρεαλιστικό στοιχείο. Η βάση τους είναι μεν υπαρξιακή, όμως η συγγραφέας παίζει με τις τονικότητες του χλευασμού, καταλήγοντας συχνά στο παράλογο. Το παράλογο είναι το δίχως αρμονία, το absurd, από τη λατινική λέξη absurdus, το απομακρυσμένο από τη λογική και περιλαμβάνει εξίσου το γκροτέσκο. Οι ισχυρές συμβολικές εικόνες παραμόρφωσης και διόγκωσης του πραγματικού, ενίοτε με καφκικό στίγμα, που συναντάμε στα διηγήματα της Δάλλη, αποτυπώνουν την αμφισημία του κόσμου. Γι΄ αυτό και ενέχουν υπερρεαλιστικά στοιχεία· ο υπερρεαλισμός έπαιξε ρόλο στη διαμόρφωση της λογοτεχνίας του παραλόγου.

Η πατριαρχία και οι σχέσεις εξουσίας, αυστηροί πατεράδες που καταδυναστεύουν τα παιδιά, γυναίκες που εξωθούνται στο νοικοκυριό απαρνούμενες την επιστήμη και τις σπουδές, η σεξουαλική κακοποίηση, οι δυνάμεις καταστολής, τα συμπλέγματα, οι αρχέγονες ορμές και τα ένστικτα, το άγχος, η έμφυλη ταυτότητα, η ψυχασθένεια, το γυναικείο ζήτημα, το προσφυγικό, το ζήτημα της ελευθερίας του τύπου, η ανάγκη της συμφιλίωσης με το εγώ και της ικανοποίησης των προσωπικών φιλοδοξιών, η μισαλλοδοξία, τα ηλεκτρονικά παιχνίδια, η αποξένωση, η αποπροσωποποίηση μέσα στα αυταρχικά καθεστώτα, ο τιμωρός Θεός, είναι θέματα που προβληματίζουν, όπως και η έννοια της ενηλικίωσης. Πολλές ιστορίες προσεγγίζουν το bildungsroman, άπτονται του θέματος διαμόρφωσης.

[…] Άνοιξε το πακέτο. Μέσα υπήρχαν ένα ζευγάρι γυαλιά και δύο μάτια που ακόμη διατηρούσαν τη λάμψη τους. Έβγαλε τα δικά της γυάλινα μάτια και φόρεσε τα γυαλιά και τα μάτια που την είχαν συγκλονίσει. Όλα γύρω της ήταν πορφυρά, όχι από αίμα αλλά από μια πρωτόγνωρη φωτιά που τη διαπερνούσε.

Ήξερε ότι την επόμενη μέρα θα την πήγαιναν στο εργαστήριο για βλάβη του λειτουργικού της συστήματος. Ίσως αυτή να ήταν η τελευταία της μέρα, αν αποφάσιζαν την απόσυρσή της.

Όμως της έφτανε που έστω και για λίγο μπόρεσε να νιώσει άνθρωπος. (Η ΓΥΝΑΙΚΑ ΑΝΘΡΩΠΟΣ, σελ. 78).

Η Αριστούλα Δάλλη δημιουργεί τέχνη με το τραύμα και το ασυνείδητο, με την ταυτότητα και το είδωλο (persona), με το φύλο, την εξουσία, το αληθινό και το ψεύτικο. Η επαγγελματική της εμπειρία από το art therapy εισέρχεται στις μυθοπλασίες· οι συνεδρίες, τα περιστατικά. Στην προσπάθειά της να αναδείξει το υπαρξιακό άγχος και τους αρχέγονους φόβους ενσωματώνει το παράλογο. Ζώα ζουν μέσα από το σώμα ανθρώπων, άνθρωποι μέσα από το σώμα ζώων. Εικόνες τραχιές και ιστορίες δραματικές, ατμόσφαιρα τρόμου και έντονοι συμβολισμοί, διακειμενικότητα. Δωρικός και ποιητικός ο λόγος, με σασπένς, απρόβλεπτο τέλος, περιγραφική ικανότητα. Το ανοιχτό τέλος σε κάποια κείμενα αναδεικνύει το πανταχόθεν τίποτα της εποχής. Μέσα από τη γενικευμένη ανεπάρκεια των ηρώων η Αριστούλα Δάλλη αφήνει να αιωρηθεί το καγχαστικό γκροτέσκο της ζωής, μιας ζωής που φέρει τα χαρακτηριστικά ενός θεατρικού παραλόγου, μιας τραγικοκωμωδίας, στην οποία το τραγικό συμπορεύεται με το κωμικό. Η ειρωνεία που υποφώσκει στα διηγήματα παρουσιάζει την ανθρώπινη ζωή με την τραγική της ιλαρότητα, η οποία ωστόσο φαίνεται σωτήρια υπό την έννοια πως συνιστά εκδήλωση διαμαρτυρίας, σημάδι άρνησης υποταγής στις συμβάσεις.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Barry, Peter, 2013. Γνωριμία με τη θεωρία. Μετάφραση: Αναστασία Νάτσινα. Bιβλιόραμα.

Τζιρίτα-Ζαχαράτου, Αντωνία, 2018. Το λογοτεχνικό παράλογο ως αισθητική επιλογή κατά τις πρώτες μεταπολεμικές δεκαετίες στο έργο των Ζιώγα, Μάτεσι, Σούρτη, Λειβαδίτη, και Χάκκα. Μεταπτυχιακή εργασία. Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Τμήμα Φιλολογίας, Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών «Γενική Συγκριτική Γραμματολογία». Ηλεκτρονική έκδοση:

http://ikee.lib.auth.gr/record/301988/files/GRI-2019-23283.pdf

(Ανάκτηση 31.3.2024)

i Barry, Peter, 2013, 126

Ακολουθήστε τo Literature.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλα τα νέα για τον πολιτισμό και την επικαιρότητα από την Ελλάδα και τον Κόσμο.