***Απαγορεύεται από το δίκαιο της Πνευμ. Ιδιοκτησίας η καθ΄οιονδήποτε τρόπο παράνομη χρήση/ιδιοποίηση του παρόντος, με βαρύτατες αστικές και ποινικές κυρώσεις για τον παραβάτη***

Με αφορμή τη βράβευση του Don DeLillo για το βιβλίο του Η σιωπή, εκδ. Gutenberg, από το Literature με το Βραβείο για την Ξένη Λογοτεχνική Φράση της χρονιάς 2020 για τη φράση: «…Μήπως είναι το χαλαρό αγκάλιασμα που σηματοδοτεί την πτώση του παγκόσμιου πολιτισμού;» αναζητήσαμε τον άνθρωπο που κρύβεται πίσω από την ελληνική απόδοση της φράσης, τη μεταφράστρια του βιβλίου, κ. Ζωή Μπέλλα Αρμάου για να συνομιλήσουμε για τη μετάφραση του συγκεκριμένου βιβλίου αλλά και τη μετάφραση γενικότερα.

Η Ζωή Μπέλλα-Αρμάου είναι κλασική φιλόλογος με μεταπτυχιακές σπουδές στην Κλασική Φιλολογία και διδακτορικό στη Διδακτική της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας. Υπηρέτησε στην εκπαίδευση, αρχικά σε πολλά δημόσια σχολεία, ως αποσπασμένη στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και στο Παιδαγωγικό Ινστιτούτο, ως διευθύντρια στο Π.Σ.Π.Α., διδάσκουσα στο Φιλολογικό Τμήμα του Πανεπιστημίου Πατρών, τέλος ως σχολική σύμβουλος φιλολόγων στην Αθήνα, Παραιτήθηκε το 2010. Στη διάρκεια της θητείας της στη Μ.Ε. υπήρξε επιμορφώτρια, μέλος επιστημονικών ερευνητικών ομάδων, μέλος ομάδων σύνταξης και αξιολόγησης σχολικών βιβλίων και βιβλίων για τον καθηγητή, εισηγήτρια σε θέματα της ειδικότητάς της σε διάφορα συνέδρια. Παράλληλα έχει ένα αξιόλογο συγγραφικό και μεταφραστικό έργο. Περιστασιακά αρθρογραφεί σε έγκριτα έντυπα. Από το 2015 είναι υπεύθυνη των λογοτεχνικών σειρών ORBIS LITERAE και ALDINA στις εκδόσεις GUTENBERG.

 Τέσυ Μπάιλα, Φεβρουάριος 2023

Κυρία Μπέλλα-Αρμάου, πόσο εύκολη ή δύσκολη είναι η ανάδειξη του πραγματολογικού, υφολογικού και αισθητικού περιεχομένου ενός κειμένου κατά τη διαγλωσσική του μεταφορά από μια γλώσσα σε μια άλλη;

Δεν θα πω κάτι καινούργιο αν πω ότι η μετάφραση είναι δύσκολο έργο − για πολλούς λόγους. Αλλά ίσως θα σας φανεί παράξενο αν δεν θέσω ως πρώτο κριτήριο την άριστη γνώση της ξένης γλώσσας. Σήμερα, με τα τόσα μέσα που διαθέτουμε, έντυπα και ηλεκτρονικά, με τη δυνατότητα επικοινωνίας με γνωστούς στην ξένη χώρα, συχνά και με τους ίδιους τους συγγραφείς, πολλές δυσκολίες της ξένης γλώσσας αίρονται εύκολα. Βασική προϋπόθεση επίσης είναι το ισχυρό γλωσσικό αίσθημα της ελληνικής που πρέπει να έχει ο μεταφραστής, μαζί και με αρκετή γνώση γενικότερα του έργου του συγγραφέα που μεταφράζει αλλά και του χώρου και της εποχής στην οποία εντάσσεται η ιστορία που ο συγγραφέας αφηγείται. Με αυτές τις προϋποθέσεις, εκείνο που απογειώνει τη μετάφραση, κυρίως των δύσκολων έργων, είναι η ψυχική και διανοητική «μετάθεση» που μπορεί να επιτύχει ο μεταφραστής στο γλωσσικό και αφηγηματικό περιβάλλον του έργου. Η προσπάθεια να επικοινωνήσει με το πνεύμα του συγγραφέα ώστε να καταφέρει να αποδώσει το ύφος του. Χωρίς αυτή τη βαθιά επικοινωνία καλή μετάφραση δεν γίνεται. Θα είναι μόνο μια διαδικασία ψυχρής μεταφοράς ενός κειμένου στη γλώσσα μας, πιθανόν και με πολλά λάθη.

Ποιες ενδεχομένως δυσκολίες αντιμετωπίσατε κατά τη μετάφραση του βιβλίου Η σιωπή  του Don DeLillo;

Αυτό που μόλις προανέφερα: η προσπάθεια να ταυτιστώ με τη σκέψη του συγγραφέα και να επιτύχω το κοφτό και ελλειπτικό ύφος, που είναι το βασικό στοιχείο για να αποδοθεί η ένταση των σκηνών αυτού του βιβλίου. Τις περισσότερες σκηνές τις απέδωσα προφορικά πριν την τελική γραφή τους, βάζοντας τον εαυτό μου να μιλάει δυνατά και να παίρνει τη θέση των ηρώων.

Όταν μεταφράζετε ένα βιβλίο έχετε την ευκαιρία να επικοινωνήσετε με τον ίδιο τον συγγραφέα; Πιστεύετε ότι μια διαπροσωπική συνεργασία ανάμεσα στον συγγραφέα και στον μεταφραστή μπορεί να οδηγήσει πιθανώς σε ένα καλύτερο μεταφραστικό αποτέλεσμα;

Για το βιβλίο του Ντελίλο δεν το έκανα, παρόλο που στην πρώτη φάση της γραφής το σκέφτηκα. Αλλά διαβάζοντας και ξαναδιαβάζοντας το κείμενο, εισχωρούσα όλο και περισσότερο στη χωρική και χρονική του πραγματικότητα, οπότε τελικά δεν έκρινα σκόπιμο να τον ενοχλήσω. Ωστόσο, μια και με ρωτάτε γενικότερα, είχα τη χαρά ‒και το όφελος!‒ αυτής της επικοινωνίας στη διάρκεια της μετάφρασης της μελέτης τού Δημήτρη Τζιόβα Η Ελλάδα από τη χούντα στην κρίση, όπου έπρεπε να συμφωνήσουμε αρκετά ζητήματα ορολογίας ‒πόσο μάλλον που στην περίπτωση αυτή ο συγγραφέας είναι Έλληνας που γράφει στα αγγλικά αλλά έχει άριστη γνώση της ελληνικής γλώσσας και της σχετικής με το θέμα ορολογίας.

Ως υπεύθυνη των λογοτεχνικών σειρών ORBIS LITERAE και ALDINA στις εκδόσεις GUTENBERG, έχω επικοινωνήσει μερικές φορές με τον συγγραφέα, άλλοτε εγώ άλλοτε ο μεταφραστής, και σίγουρα η επικοινωνία αυτή μας βοήθησε να αντιμετωπίσουμε κάποιες δυσκολίες. Αλλά κάτι τέτοιο δεν μπορεί να γίνει με τους συγγραφείς που δεν ζουν, οπότε αν υπάρχουν δυσκολίες πρέπει να αντιμετωπιστούν από τον μεταφραστή και με τη βοήθεια έμπειρων επιμελητών ‒ για να μην ξεχνάμε και το ρόλο αυτών των αφανών εργατών, που πολλές φορές είναι βασικοί συντελεστές μιας επιτυχημένης μετάφρασης, αλλά η εκδοτική ηθική δεν μας επιτρέπει να προβάλλουμε τον βαθμό της συμβολής τους. Σας λέω, όμως, υπεύθυνα, ότι πολύ συχνά είναι σημαντικός.

Πόσο σημαντική είναι η γλωσσική αισθητική που επιλέγει ο μεταφραστής στην απόδοση ενός κειμένου;

Εννοείτε το ύφος. Αυτό υπαγορεύεται από το ίδιο το έργο : τη γλώσσα του πρωτοτύπου, το θέμα, τους ήρωες, τις διαφορετικές σκηνές, την εποχή, τη συγγραφική πρόθεση. Ο μεταφραστής δεν επιλέγει, οφείλει να συνθέσει έναν λόγο ανάλογο, αλλά ‒Προσοχή! ‒ αμιγώς ελληνικό. Ένα μεταφρασμένο κείμενο εμπεριέχει τη γνώση αλλά και το ήθος του μεταφραστή. Ο έμπειρος αναγνώστης το καταλαβαίνει αυτό ‒ και ευτυχώς!

Πιστή ή άπιστη; Ποια μετάφραση είναι πιο γοητευτική για εσάς; Πόσο σημαντική είναι η επέμβαση ενός μεταφραστή ώστε να αποδοθεί ικανοποιητικά το νοηματικό επίπεδο ενός έργου;

Συνεχίζω την προηγούμενη απάντησή μου. Ο αναγνώστης δεν έχει δίπλα το ξένο κείμενο (σπάνια συμβαίνει αυτό), και συχνά πιστές αποδόσεις μπορεί να να μη βγάζουν νόημα στα ελληνικά. Σ’ αυτές τις  περιπτώσεις ο μεταφραστής μπορεί να επιλέξει να ξεφύγει κάπως από το πρωτότυπο προκειμένου το ελληνικό κείμενο να είναι «ελληνικό». Αλλά, γενικά η μετάφραση είναι σαν τον πιστό σκύλο, πιστός στον αφέντη του, αλλά ανυπάκουος και σκανταλιάρης μερικές φορές.

Για εσάς ο ρόλος του μεταφραστή λογοτεχνίας παίζει καθοριστικό ρόλο στην προώθηση του πολιτισμού δύο λαών;

Αναντίρρητα, και μάλιστα το δηλώνω με μεγάλη έμφαση. Κι αυτό φαίνεται ότι το έχουμε κατανοήσει ως Έλληνες, γι’ αυτό κι από τα πρώτα χρόνια της απελευθέρωσης από τους Τούρκους έχουμε πολλές μεταφράσεις στη γλώσσα μας από σημαντικούς συγγραφείς μας (μάλιστα μερικές μεταφράσεις είχαν γίνει και παλιότερα, κυρίως στο Φανάρι). Σήμερα υπηρετούν αυτό το σκοπό πολλοί εκδοτικοί οίκοι, και με τον έναν ή τον άλλον τρόπο συμβάλλουν στην επικοινωνία των λαών και στην κατανόηση ξένων πολιτισμών ‒ αλλά το σημαντικό είναι να δίνεται μεγάλη προσοχή στην ποιότητα των μεταφράσεων ώστε να έχουμε ένα ενισχυμένο πολιτισμικό αγαθό και το μεταφρασμένο κείμενο να λειτουργεί παράλληλα ως κείμενο γλωσσικής διδασκαλίας της ελληνικής. Τα λογοτεχνικά κείμενα, πρωτότυπα και μεταφρασμένα, συμπληρώνουν τη στοιχειώδη γλωσσική διδασκαλία που επιτελείται στα σχολεία.

Ποιοι φόβοι και ποιες ανασφάλειες βασανίζουν ενδεχομένως έναν μεταφραστή λογοτεχνίας για το μετάφρασμά του;

Το να μην καταφέρει να επικοινωνήσει με το έργο. Όπως είπα και πιο πάνω όλα τα υπόλοιπα εξαρτώνται από αυτό. Για τούτο και βασική προϋπόθεση είναι να μας αρέσει το έργο που αναλαμβάνουμε. Και δεν υπάρχει λόγος να κάνουμε το αντίθετο. Σήμερα υπάρχει τόσο μεγάλη προσφορά τίτλων ώστε θα αδικήσει τον εαυτό του ο μεταφραστής αν λειτουργήσει ως απλός διεκπεραιωτής.

Αναγνωρίζεται όσο θα έπρεπε η συνδημιουργία μιας μετάφρασης ή μήπως ο μεταφραστής παραμένει πάντα μονάχα η γέφυρα που θα οδηγήσει τον αναγνώστη στο λογοτεχνικό έργο ενός μεγάλου δημιουργού;

Δεν μπορώ να θεωρήσω τον εαυτό μου συν-δημιουργό ενός μεγάλου έργου. Ίσως θα μπορούσαμε να το πούμε αυτό για μια πολύ καλή μετάφραση ενός πολύ μέτριου έργου. Αλλά  σε καμία περίπτωση δεν είμαι συν-δημιουργός της Σιωπής ή οποιουδήποτε άλλου έργου έχω μεταφράσει, λ.χ. της μελέτης του Δημήτρη Τζιόβα που ανέφερα, ούτε καν των παραμυθιών που είχα μεταφράσει παλιότερα. Αντιθέτως, ο μεταφραστής μπορεί να καταστρέψει ένα έργο αν δουλέψει επιπόλαια και ανεύθυνα. Πάντως, ο ρόλος του καλού μεταφραστή δεν νομίζω ότι ιστορικά υποτιμήθηκε. Ακόμη μνημονεύουμε μεγάλους μεταφραστές του προηγούμενου αιώνα που μετέφεραν έργα στη γλώσσα μας από διαφορετικές γλώσσες. Σήμερα μάλιστα ο ρόλος του μεταφραστή προβάλλεται ακόμα περισσότερα με τα διάφορα βραβεία. Και εδώ βρίσκω την ευκαιρία να σας ευχαριστήσω για την τιμή που μου κάνατε, μέσα από την ανάδειξη μιας φράσης της Σιωπής του Ντελίλο να τιμήσετε τη μετάφρασή μου.

Ακολουθήστε τo Literature.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλα τα νέα για τον πολιτισμό και την επικαιρότητα από την Ελλάδα και τον Κόσμο.