***Απαγορεύεται από το δίκαιο της Πνευμ. Ιδιοκτησίας η καθ΄οιονδήποτε τρόπο παράνομη χρήση/ιδιοποίηση του παρόντος, με βαρύτατες αστικές και ποινικές κυρώσεις για τον παραβάτη***
Μια επισκόπηση των ποιητικών τρόπων της επανάληψης και της άρνησης στα Ποιήματα του Ντίνου Χριστιανόπουλου.
Η πρόσφατη απώλεια του Ντίνου Χριστιανόπουλου ήταν απλώς η αφορμή να στρέψω ξανά τη μελέτη μου στο ποιητικό έργο αυτού του μοναδικού πνευματικού ανθρώπου, που άφησε τη σφραγίδα του στα νεοελληνικά γράμματα, με την πολύπλευρη δράση του ως ποιητής, πεζογράφος, δοκιμιογράφος, κριτικός, μεταφραστής, στιχουργός και εκδότης. Το ερευνητικό μου υλικό αντλήθηκε από το έργο Ποιήματα [1], το οποίο θεώρησα αντιπροσωπευτικό ποιητικό δείγμα, καθώς στην ουσία συνιστά μια συγκεντρωτική έκδοση τεσσάρων συλλογών του ποιητή (Εποχή των ισχνών αγελάδων (1950), Ξένα γόνατα (1957), Ανυπεράσπιστος καημός (1970) και Ο αλλήθωρος (1970)).
Στα Ποιήματα, λοιπόν, η ποιητική ανάγνωση έφερε στην επιφάνεια, μεταξύ άλλων, δύο στοιχεία ρητορικής που συνιστούν ένα είδος τεχνικού μοτίβου – την επανάληψη και την άρνηση. Για να είμαι ειλικρινής, ο αρχικός μου στόχος ήταν να εντοπίσω την επανάληψη της επανάληψης και όλες τις μορφές με τις οποίες αυτή εμφανίζεται στους στίχους της εν λόγω έκδοσης. Στην πορεία, όμως, διαπίστωσα, πως δεν ήταν μόνο η επανάληψη που επαναλαμβανόταν, αλλά και η αρνητική εκφορά του λόγου, η οποία επίσης παρουσιαζόταν ποικιλοτρόπως στο έργο. Αποφάσισα, επομένως, να στρέψω τη μελέτη μου στη διπλή αυτή κατεύθυνση της ανεύρεσης των στοιχείων επανάληψης και άρνησης στα Ποιήματα του αιρετικού αυτού δημιουργού, οδηγούμενη στα δεδομένα που θα αναφέρω παρακάτω[2].
Ξεκινώντας από το μοτίβο της επανάληψης, θα ήθελα να διευκρινίσω πως χρησιμοποιώ εδώ τον όρο «επανάληψη» με μια διευρυμένη σημασιολογικά έννοια, πλησιέστερη περισσότερο σε μια ρητορική τεχνική παρά στο λογοτεχνικό σχήμα της επανάληψης, αυτό καθ’ εαυτό. Συνεπώς, η επαναληπτική εκφορά λόγου στην ερευνητική μας διαδικασία αφορά τόσο στο σχήμα της επανάληψης, όσο και σε σχήματα λόγου που διαθέτουν έναν επαναληπτικό χαρακτήρα, ενώ επίσης εκδηλώνεται μέσω ενός συντακτικού και, κατ’ επέκταση, νοηματικού παραλληλισμού.
Αρχικά, το σχήμα της επανάληψης περιλαμβάνει τη διπλή ή πολλαπλή εμφάνιση αυτούσιων ή παραλλαγμένων λέξεων, φράσεων και προτάσεων, όπως φαίνεται στα παρακάτω παραδείγματα:
Α) Σχήμα Επανάληψης
1) Επανάληψη λέξεων:
α) Αυτούσιων: «Εκατόνταρχος Κορνήλιος» (σ.11): «πίστη»- «πίστη» / «Βολέματα καταστροφής» (σ.60): «Όταν»
β) Παραλλαγμένων, λ.χ. σε άλλο γένος ή πτώση: «Επίλογος» (σ.60): «Ξένοι»- «ξένα» – «ξένα» – «ξένα» / «Εκατόνταρχος Κορνήλιος» (σ.11): «τον δούλο»- «του δούλου»
2) Επανάληψη φράσεων:
α) Αυτούσιων: «Αντιγόνης υπέρ Οιδίποδος» (σ.24): «Άνδρες Αθηναίοι» – «Άνδρες Αθηναίοι» – «Άνδρες Αθηναίοι» / «Ρήμαγμα» (σ.46): «Τις παγωμένες νύχτες» – «Τις παγωμένες νύχτες»
β) Παραλλαγμένων: «Μαγδαληνή» (σ.12): «Μ’ αυτό» – «μ’ αυτά» – «μ’ αυτά»
3) Επανάληψη προτάσεων:
α) Αυτούσιων: «Μην περιμένεις» (σ.75): «Μην περιμένεις να σ’ τα φέρει όλα η νύχτα.» – «Μην περιμένεις να σ’ τα φέρει όλα η νύχτα.» / «Τι γυρεύω» (σ.64): «Τι γυρεύω εγώ σ’ αυτές τις νύχτες» – «τι γυρεύω εγώ σ’ αυτές τις νύχτες;» και «Τι γυρεύω εγώ σ’ αυτούς τους δρόμους» – «τι γυρεύω εγώ σ’ αυτούς τους δρόμους; /
β) Παραλλαγμένων: «Το αιώνιο παράπονο» (σ.58): «Πώς να το κρύψω, πώς να μην το πω,» – «Όμως πώς να το κρύψω, πώς να μην το πω»
Έπειτα, η τεχνική της επανάληψης υλοποιείται μέσα από σχήματα λόγου με επαναληπτικό χαρακτήρα, όπως η επαναφορά, η αναδίπλωση, το ομοιοτέλευτο ή ομοιοκατάληκτο, η παρήχηση και ο κύκλος. Τα σχήματα αυτά καταλαμβάνουν δευτερεύουσα θέση σε σχέση με το κατεξοχήν σχήμα της επανάληψης, τουλάχιστον στο εξεταζόμενο ποιητικό έργο. Ως εκ τούτου, ενώ η επαναφορά εμφανίζεται σχετικά συχνότερα, λιγότερο συχνά θα συναντήσουμε την αναδίπλωση ή την παρήχηση και ακόμα σπανιότερα το ομοιοτέλευτο ή τον κύκλο. Ας δούμε, όμως, μερικά χαρακτηριστικά παραδείγματα:
Β) Σχήματα λόγου με επαναληπτικό χαρακτήρα:
1) Επαναφορά: «Βρόχος» (σ.47): «όλο και πιο πολύ επίμονα» – «όλο και πιο πολύ τυρρανικά» «Ακατάλληλος για τρυφερότητα» (σ.74): «Πες το μαζοχισμό, πες το τρυφερότητα», «Νύχτα, χάρισέ μου ένα κορμί» (σ.61): «σου τάζω πρώτα πρώτα το κορμί μου» – «σου τάζω το μέλλον μου» – «σου τάζω κάτι περισσότερο: την ψυχή μου -»
2) Αναδίπλωση: «Ανοίγεις και κλείνεις σα λουλούδι» (σ.118): «και κλείνεις, κλείνεις σά λουλούδι.» / «Στο φίλο που πάει για δάσκαλος» (σ.106): «τότε θα νιώσεις πως ό,τι πήρες – πήρες· […]», «κι αν έχεις πολλά, πολλά θα δώσεις· […]»
4) Ομοιοτέλευτο ή ομοιοκατάληκτο: «Όλο και πιο πολύ»: «[…] και ξεφτίζεις / κι επιμένεις ακόμα να ελπίζεις»
3) Παρήχηση: «Προκοπή απ’ τους όμορφους δεν έχει»: «Είναι καιρός να κοιτάξουμε κι εκείνους», «Τσαϊράδα»: «Μου κάνει κακό ν’ ακούω για ξενιτεμούς.»
4) Κύκλος: «Επίλογος» (σ.60): «ξένα λαγόνια, ξένα γόνατα, όλα ξένα»
Η συνηθέστερη, ενδεχομένως, μορφή ποιητικής επανάληψης στην εν λόγω έκδοση πραγματοποιείται μέσω ενός συντακτικού και νοηματικού παραλληλισμού. Πιο αναλυτικά, χάρη στην επανεμφάνιση συντακτικών δομών του ποιήματος, επιτυγχάνεται η εμπέδωση ενός επαναλαμβανόμενου νοήματος, η επίδοση έμφασης σε ένα συγκεκριμένο σημαινόμενο. Διαφωτιστικά είναι τα παρακάτω ποιητικά παραδείγματα:
Γ) Συντακτικός – νοηματικός παραλληλισμός: «Αναστολή» (σ.48): «Ό,τι ονειρεύτηκα» – «ό,τι επιθύμησα» – «ό,τι σχεδίασα» / «Επέτειος» (σ.63): «η σάρκα μου πονάει, θέλει να φάει,» – «το αίμα μου κρυώνει, θέλει να ζεσταθεί.» / «Οι δράκοι» (σ.120): «Ω τρυφεροί εραστές, που αμέριμνοι οδεύετε» – «ω τρυφεροί εραστές, που ανύποπτοι γέρνετε» / «Η νύχτα» (σ.121): «Η νύχτα επιδεινώνει τη μοναξιά» – «Η νύχτα επεξεργάζεται την ομορφιά» – «Η νύχτα ξεκουμπώνει τις φλέβες μας,» – «Η νύχτα πετσοκόβει την τρυφερότητα,» / «Κατατρεγμένοι» (σ.47): «αυτοί για το ψωμί –εμείς για το κορμί,» – «αυτοί για λευτεριά –εμείς για έρωτα»
Παράλληλα με την επαναληπτική ρητορική, ο Χριστιανόπουλος οικοδομεί τον ποιητικό του λόγο πάνω στο ρητορικό μοτίβο της άρνησης. Εντυπωσιακά μεγάλο είναι το ποσοστό των αποφατικών προτάσεων που χρησιμοποιεί, σε σημείο που αυτή η τάση του δεν μπορεί να περάσει απαρατήρητη. Επιπρόσθετα, ο Έλληνας δημιουργός προβαίνει στη χρήση σχημάτων λόγου που εμπεριέχουν το στοιχείο της αρνητικής έκφρασης, όπως – κάποιες φορές – του σχήματος λιτότητας, και, σπανιότερα, του σχήματος «άρση και θέση». Ας δούμε όμως ορισμένα παραδείγματα, ενδεικτικά:
1) Άρνηση με αποφατικές προτάσεις: «Μαρία η Αιγυπτία» (σ.15): «δεν κατόρθωσα» – «δε μπόρεσα» – «δε δυνήθηκα» ή «Το ξεγύμνωμα» (σ.45): «μια αγκαλιά που δε μιλάει, που δε γελάει, που δε γνωρίζει» / «Προκοπή απ’ τους όμορφους δεν έχει» (σ.78): «που χέρι δεν τους χάιδεψε ακόμα,» – «που τα κορίτσια δε γυρίζουν να τους δούνε,» «που δεν τους αποθέωσαν στα γήπεδα.» / «Νύχτα, χάρισέ μου ένα κορμί» (σ.61): «δεν εξετάζω αν το στήθος είναι όμορφο» – «ούτε και νοιάζομαι για των ματιών το χρώμα»
2) Άρνηση με χρήση του σχήματος λιτότητας: «Μαγδαληνή» (σ.12): «[…] κι οι Φαρισαίοι δε μου είναι άγνωστοι.» / «Άνθρωποι της Λαοδικείας» (σ.22): «Όμως κι η πίστη δε μας έλειψε […]» / «Ατμόσφαιρα 1949» (σ.47): «και δεν μας απομένει πια […]», «Το σπίτι μας» (σ.127): «[…] ας μην τα βρίσκω όλα / κλειστά»
3) Άρνηση με χρήση του σχήματος «άρση και θέση»: «Ιθάκη» (σ.26): «Πάντως δεν ήταν λύση · ήταν ημίμετρο» / «Εκατόνταρχος Κορνήλιος» (σ.11): «Δε σε παρακαλώ για το Νικήτα ούτε για το Χαρίλαο / μήτε για το Νικόλαο […] / Τον Αντώνιο κάνε καλά, τον Αντώνιο.» / «Βολέματα καταστροφής» (σ.60): «Ούτε να πεθάνω θέλω ούτε και να γιατρευτώ∙» – «θέλω απλώς να βολευτώ στην καταστροφή μου.»
Αν θέλουμε να διευρύνουμε ακόμα περισσότερο την εννοιολογική διάσταση της άρνησης, μπορούμε να συνυπολογίσουμε το σύνολο των λέξεων ή φράσεων που φέρουν μια αρνητική σημασία, όπως απώλεια, απουσία, έλλειψη, αδυναμία. Μια τέτοια προσέγγιση δεν θα στερείτο λογικής βάσης, καθώς δεν είναι λίγες οι φορές που ο δημιουργός επιλέγει λέξεις ή φράσεις με αρνητικό φορτίο, συμπυκνώνοντας ποιητικά την αποφατική εκφορά της πραγματικότητας στο πρόσωπό του.
Εν τέλει, ο Χριστιανόπουλος τείνει να αναμειγνύει τις δύο αυτές τεχνικές, επομένως διόλου ασυνήθιστος είναι ο συνδυασμός άρνησης – επανάληψης στο έργο, συχνότερα εν είδει επανάληψης αποφατικών προτάσεων, όπως γίνεται έκδηλο και από τα παρακάτω παραδείγματα στίχων:
Επανάληψη αποφατικών προτάσεων: «Κοσμικοί νέοι» (σ.65): «Μάτια τυραννισμένα αυτοί δεν έχουν» – «Μάτια τυραννισμένα αυτοί δεν έχουν» / «Βρόχος» (σ.47): «Δεν έχουν έλεος τα μάτια σου για μένα / δεν έχουν τρυφερότητα τα λόγια σου» / «Με κατάνυξη» (σ.72): «Να σου δώσω απόγνωση, να μην είσαι ζώο,» – «να μου δώσεις δύναμη, να μην είμαι ράκος.» – «Να σου δώσω συντριβή, να μην είσαι μούτρο,» – «να μου δώσεις χόβολη, να μην ξεπαγιάσω.»
Στο σημείο αυτό, θα ήθελα να αναφέρω πως οι παραπάνω παρατηρήσεις συνιστούν το απόσταγμα μια αναλυτικής καταγραφής των εμφανίσεων των μοτίβων της επανάληψης και της άρνησης στη συγκεντρωτική έκδοση Ποιήματα, καταγραφή η οποία δεν παρατίθεται εδώ λόγω περιορισμένου χώρου. Άλλωστε, περισσότερο χρήσιμο θα ήταν να τονίσω τη σημασία της επιλογής των εν λόγω ποιητικών τρόπων στη δημιουργική έκφραση του Χριστιανόπουλου. Θεωρώντας δεδομένη τη διασύνδεση δημιουργού – έργου, οδηγούμαι στην ακόλουθη υπόθεση: Η άρνηση ως ποιητικό εργαλείο λειτουργεί άψογα στα χέρια ενός ανθρώπου όπως ο Χριστιανόπουλος, που όχι μόνο βίωσε τραυματικά την έλλειψη και τη διάψευση σαν προσωπική και ποιητική οντότητα, αλλά και υπήρξε σε όλη του τη ζωή αντισυμβατικός, αντιδραστικός, ενάντιος σε κάθε είδους εξουσία και κοινωνικό καθεστώς. Από τη θεωρητική διατύπωση του credo του με το κείμενο «Εναντίον»[3] έως την έμπρακτη άρνησή του να παραλάβει το κρατικό Βραβείο Λογοτεχνίας 2011 για το σύνολο του έργου του, η όλη του πορεία συμπυκνώνει την ουσία της άρνησης.
Όπως είναι φυσικό, μια ανάλογη προσωπικότητα δεν μπορεί να επιβιώσει μέσα από το βόλεμα και τον συμβιβασμό, όπως παραδέχεται και ο ίδιος: «Δεν έχω πια δικαίωμα να κλαίγομαι / τώρα που χόρτασα κι εγώ ψωμί κι αγάπη. / Οι στερημένοι δεν είναι πια αδέλφια μου, / οι πεινασμένοι δε μ’ έχουν για δικό τους, / κι ούτε με ξελασπώνει που ταράζομαι /σαν τύχει κι αντικρίσω τη ματιά τους.» («Ό,τι κορόιδευα», σ.95). Στο «Τέλος» (σ.94) γράφει χαρακτηριστικά: «τώρα ποὺ μοῦ ῾ρθαν ὅλα ὅπως τὰ ῾θελα / κι ἀρχίζω νὰ βολεύομαι μὲς στὴν κρυφὴ χαρά μου, / νιώθω πὼς κάτι μέσα μου σαπίζει.» Είναι άρα έκδηλο πως ο ανυπόταχτος κι απρόβλεπτος χαρακτήρας του καταρρακώνεται μόνο από την τυποποίηση και τη ρουτίνα, έννοιες που ποιητικά ενσαρκώνονται μέσω της επανάληψης. Εύλογο είναι, λοιπόν, ο δημιουργός, εναρμονίζοντας τους στίχους του με τις επιλογές του στη ζωή, να χρησιμοποιήσει όσα ποιητικά μέσα διαθέτει για να ξορκίσει την απειλή της επανάληψης. Ομοιοπαθητικά λειτουργούν και οι αλληλένδετες εμφανίσεις επανάληψης και άρνησης στο ποιητικό παράδειγμα, αντανακλώντας τις επαναλαμβανόμενες απώλειες και διαψεύσεις της προσωπικής του ιστορίας, καθώς ο δημιουργός, υποσυνείδητα, επιλέγει να θεραπεύσει τα τραύματα της πραγματικότητας μέσω της τέχνης.
Εν κατακλείδι, ολοκληρώνοντας τη σύντομη αυτή επισκόπηση των μοτίβων της επανάληψης και της άρνησης στη συγκεντρωτική έκδοση Ποιήματα, συνειδητοποιούμε για ακόμη μια φορά τη μετουσιωτική δύναμη της ποίησης του Χριστιανόπουλου. Η επιτυχία του ποιητή, μέσα από τον διπλό άξονα επανάληψη – άρνηση, είναι ότι καταφέρνει, παραθέτοντας το σχήμα της προσωπικά βιωμένης έλλειψης και συντριβής, σε συνδυασμό με την αέναη επαναφορά των κοινωνικών συμβάσεων, να αντιστρατευτεί ακόμα μια φορά τον φαρισαϊσμό της κοινωνίας και να δηλώσει αρνητής των λειψής ευδαιμονίας που αυτή επιχειρεί να του προσφέρει.
[1] Χριστιανόπουλος Ντίνος, Ποιήματα, εκδόσεις Ιανός, Θεσσαλονίκη 20188 (1η έκδοση: 2004).
[2] Οι παραπομπές σε σελίδες αφορούν στη συγκεκριμένη συγκεντρωτική έκδοση: Χριστιανόπουλος Ντίνος, Ποιήματα, εκδόσεις Ιανός, Θεσσαλονίκη 20188 (1η έκδοση: 2004).
[3] Χριστιανόπουλος Ντίνος, «Εναντίον», περιοδικό Διαγώνιος (τεύχος 1, Ιανουάριος-Απρίλιος, 1979).
Ο Ντίνος Χριστιανόπουλος στην εξώπορτα τού σπιτιού του (φωτ. Isolde Ohlbaum 1997). Πηγή: Χριστιανόπουλος Ντίνος «Θεσσαλονίκην, ου μ’ εθέσπισεν : αυτοβιογραφικά κείμενα» Θεσσαλονίκη Ιανός 2008
**** Η Φλωρεντία Ρήγα είναι διδάκτωρ φιλολογίας και συγγραφέας. Με σπουδές μουσικής και Γαλλικής Φιλολογίας, έχει ειδικευτεί στη Νεοελληνική Λογοτεχνία, ενώ ζει κι εργάζεται στην Αθήνα ως εκπαιδευτικός. Μέλος της ΠΕΛ, γράφει παραμύθια, διηγήματα, μυθιστορήματα, δοκίμια και ποίηση, ενώ μέρος του ποιητικού της έργου περιλαμβάνεται σε συλλογικές εκδόσεις («Ιωνικός Σύνδεσμος» και «Ροές»). Από τις εκδόσεις «Οσελότος», κυκλοφορούν η ατομική ποιητική της συλλογή Αποχρώσεις μιας έλλειψης (2013) και το παιδικό – εφηβικό βιβλίο Το αίνιγμα του κοκκινολαίμη (2019).
Ο «ανυπεράσπιστος» Ντίνος Χριστιανόπουλος: ποιήματα ποιητικής, του Μάριου-Κυπαρίσση Μώρου
Ο ερωτικός κι ο πολιτικός Ντίνος Χριστιανόπουλος, του Μάριου-Κυπαρίσση Μώρου
Δύο κείμενα του Ντίνου Χριστιανόπουλου για τη Μεγάλη Πέμπτη, του Μάριου – Κυπαρίσση Μώρου
Ακολουθήστε τo Literature.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλα τα νέα για τον πολιτισμό και την επικαιρότητα από την Ελλάδα και τον Κόσμο.
