***Απαγορεύεται από το δίκαιο της Πνευμ. Ιδιοκτησίας η καθ΄οιονδήποτε τρόπο παράνομη χρήση/ιδιοποίηση του παρόντος, με βαρύτατες αστικές και ποινικές κυρώσεις για τον παραβάτη***

Πού είχαμε μείνει; Α, έλεγα λοιπόν – πριν με διακόψει η μοίρα για να μου βάλει στο χέρι ένα βιβλίο του γούστου της – πως η λογοτεχνία, όταν κάποια άλλη τέχνη πάει να κάτσει δίπλα της, τραβιέται ενοχλημένη πιο κει. Έλεγα επίσης πως μόνο στα παιδικά βιβλία, τα λιγότερο δηλαδή «σοβαρά» ανέχεται ο λόγος να συνυπάρξει με τη ζωγραφική. Φυσικά, όμως, υπάρχουν και εξαιρέσεις. Αν μου πείτε τώρα πως οι εξαιρέσεις υπάρχουν για να επιβεβαιώνουν τον κανόνα, οι εξαιρέσεις θα διαμαρτυρηθούν. Οι εξαιρέσεις – θα κάνω τώρα εγώ το δικηγόρο τους – είναι μικρές ρωγμές στον συμπαγή τοίχο του κανόνα, που ακόμα κι αν δεν τον σπάνε, περνάει από μέσα το φως μιας άλλης δυνατότητας. Στην παρούσα περίπτωση η δυνατότητα είναι να υπάρξει εικόνα στη λογοτεχνία όχι ως εικονογράφηση του περιεχομένου, αλλά ως αναπόσπαστο μέρος του. Παράδειγμα: το Εξαιρετικά Δυνατά κι Απίστευτα Κοντά, του Τζόναθαν Φόερ.

Σε αυτό το θαυμάσιο μυθιστόρημα – δεν έχω σκοπό εδώ να κάνω κριτική, άλλωστε έχουν περάσει κάποια χρόνια από την έκδοσή του κι έχουν σίγουρα γραφτεί ήδη πολλά – ο συγγραφέας έχει αντιμετωπίσει το κείμενό του εικαστικά. Μ’ ένα σύντομο ξεφύλλισμα ο αναγνώστης θα παρατηρήσει πως υπάρχουν φωτογραφίες, υπάρχουν σχεδιάσματα, σελίδες κενές όπου στη μέση τους στέκεται μόνη της μια φράση ή μια λέξη, σελίδες διπλοτυπωμένες έτσι ώστε οι λέξεις να πέφτουν η μια πάνω στην άλλη δίνοντας την εντύπωση μιας ανεκδιήγητης μουτζούρας, υπάρχουν φράσεις και λέξεις κυκλωμένες με κόκκινο μελάνι, σελίδες λευκές.

Η εικόνα εδώ δεν συνοδεύει το κείμενο, εισχωρεί μέσα του και μιλάει μέσα από αυτό. Δεν θ’ αναφερθώ στις φωτογραφίες που έχει επιλέξει γι αυτό το σκοπό ο Φόερ (αν και θα άξιζε ειδική μνεία στην τελευταία: μια σειρά από ενσταντανέ μια πτώσης από κτίριο σε αντίστροφη όμως πορεία, με το σώμα να ανεβαίνει κόντρα στους νόμους της βαρύτητας και σύμφωνα με την επιθυμία του μικρού πρωταγωνιστή). Θα μιλήσω για τη χρήση του κειμένου ως εικόνας. Για παράδειγμα: όταν ο Τόμας, ένας ηλικιωμένος συνειδητοποιεί την απώλεια της ικανότητά του να εκφράζεται λεκτικά, γράφει σε σελίδες τετραδίου από μια φράση όπως: «Θέλω δύο φρατζολάκια», «Βοήθεια», «Τι κάνεις εδώ;», «Χα χα χα» ή «Σε παρακαλώ παντρέψου με». Τις φράσεις αυτές τις δείχνει σε αυτούς που συναντάει ανάλογα με την περίσταση. Ο Φόερ έχει βάλει τις φράσεις αυτές να στέκουν μόνες τους μέσα στο κέντρο της λευκής σελίδας, η οποία σαν άδειο δωμάτιο κάνει τη φράση να αντηχεί μέσα στην σιωπή και τη μοναξιά της.

Στο κεφάλαιο που ο Φόερ επιγράφει «Τα συναισθήματά μου» και μιλάει το αγόρι για τη μέρα που έχασε τον πατέρα του στην πτώση των Δίδυμων Πύργων, ο συγγραφέας καταστρατηγεί τους κανόνες της στίξης. Χάνονται τα εισαγωγικά από τους διαλόγους. Οι φράσεις ακολουθούν κάθετα η μια την άλλη σπασμωδικά και χωρίς καμιά ένδειξη για το ποιος μιλάει. Υπάρχουν χάσματα ανάμεσα στη μια πρόταση κι αυτή που την ακολουθεί. Οι παράγραφοι μοιάζουν τόπους τόπους σπασμένες να μπάζουν τρόμο και παγωνιά. Η αδυναμία να μεταδοθεί η συνταρακτική είδηση και τα συναισθήματα που τη συνοδεύουν έχει μεταφερθεί ακέραια όχι μέσα απ’ τις φράσεις αλλά μέσα απ’ την εικόνα μιας σελίδας μετά την πτώση μιας είδησης σαν βόμβα στο κέντρο της.

Φυσικά, δεν είναι όλο το βιβλίο δομημένο με αυτή τη λογική. Στο μεγαλύτερο μέρος του κυλάει με τους κανόνες και της συνήθειες της γραφής όπως την ξέρουμε. Όποτε καταστρατηγείται η συνήθεια, γίνεται για κάποιο λόγο και πάντα με μέτρο και ρυθμό που δεν αποβαίνει εις βάρος της ροής της ανάγνωσης. Κι εδώ, νομίζω, έγκειται η επιτυχία του εγχειρήματος του Φόερ.

Υπάρχει ένα όριο στη χρησιμοποίηση τέτοιων μέσων ώστε η έκφραση κι η επικοινωνία του κειμένου (ο σκοπός δηλαδή κάθε βιβλίου) να μην παρεμποδίζεται αλλά αντίθετα να υποστηρίζεται και να δυναμώνει. Ο Φόερ έχει συναισθανθεί την ύπαρξη αυτού του ορίου κι έχει περπατήσει πάνω σε αυτή τη νοητή γραμμή με επιδεξιότητα έμπειρου σχοινοβάτη. Έχει χρησιμοποιήσει κι αυτός σαν δομικό υλικό τις λέξεις – πώς αλλιώς αφού μιλάμε για λογοτεχνία; – στο ελάχιστο όμως κενό ανάμεσά τους, έχει τοποθετήσει εικόνες. Το αποτέλεσμα είναι να μοιάζει ο τοίχος των λέξεων σαν αυτούς που, ανάμεσα στις πέτρες τους, έχουν βρει χώρο ν’ ανθίσουν μικρά λουλούδια.

Το βιβλίο κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Μελάνι.

Ακολουθήστε τo Literature.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλα τα νέα για τον πολιτισμό και την επικαιρότητα από την Ελλάδα και τον Κόσμο.