Η Λογοτεχνία στα χρόνια της… δικτύωσης, του Παναγιώτη Κάπου

3 February 2014

***Απαγορεύεται από το δίκαιο της Πνευμ. Ιδιοκτησίας η καθ΄οιονδήποτε τρόπο παράνομη χρήση/ιδιοποίηση του παρόντος, με βαρύτατες αστικές και ποινικές κυρώσεις για τον παραβάτη***

Βρισκόμαστε στο λυκαυγές του ψηφιακού πολιτισμού, ο οποίος συνεχίζει την μακραίωνη εξελικτική διαδικασία της γραπτής επικοινωνίας.

Αναμφίβολα, το διαδίκτυο μαζί με τις συσκευές ψηφιακής επικοινωνίας εντατικοποιούν και επεκτείνουν τη γραφή σ’ ένα πολυμορφικό κοινό ωθώντας το σε μια πρωτοφανή άνθηση της συγγραφικής προσπάθειας και παραγωγής κειμένων κάθε είδους.

Είναι γεγονός ότι η γραφή, το υλικό υπόστρωμα των κειμένων και οι αναγνωστικές πρακτικές σχηματίζουν ένα σύστημα αλληλεξάρτησης που επηρεάζεται δυναμικά από κοινωνικές, οικονομικές ή τεχνολογικές αλλαγές. Η εμφάνιση της ψηφιακής επικοινωνίας ως συνέπεια των δομικών αλλαγών στην παραγωγή, διάχυση και διαχείριση της πληροφορίας στον 21^ο αιώνα αναμορφώνει δραστικά το λογοτεχνικό πεδίο. Τα καινοτόμα χαρακτηριστικά του ψηφιακού περιβάλλοντος όπως διαδραστικότητα, εξατομίκευση και χωροχρονικές αλλαγές, μεταβάλλουν, μεταξύ άλλων, το καθιερωμένο γραμμικό μοντέλο συγγραφής και ανάγνωσης. Κατά συνέπεια, αναδύονται καινοφανείς μορφές λογοτεχνικού περιεχομένου όπως υπερκειμενική-διαδραστική μυθοπλασία, κυβερνολογοτεχνία, blog novels, κινητική ποίηση κ.ο.κ.

Πιο συγκεκριμένα, θα έλεγα ότι το διαδίκτυο επηρεάζει τη λογοτεχνία κυρίως σε τέσσερα επίπεδα: συγγραφή, περιεχόμενο, επικοινωνία και ανάγνωση-πρόσληψη. Ο τρόπος συγγραφής στο διαδίκτυο καθίσταται έντονα αλληλεπιδραστικός καθώς ο συγγραφέας μπορεί πρώτα να παρουσιάσει online το έργο του καθιστώντας συμμέτοχους τους αναγνώστες (“Πενήντα αποχρώσεις του γκρι” – E.L James, “Metro 2033 ”- Dmitry Glukhovsky, “Φεβρουάριος” – Θοδωρής Γεωργακόπουλος). Επίσης, προσφέρεται η δυνατότητα πραγματοποίησης συλλογικών λογοτεχνικών εγχειρημάτων (“One: Story_Μια ιστορία κάθε μέρα”, έργο 366 συγγραφέων), ενώ σε αρκετές περιπτώσεις το κοινό δύναται να ανακατασκευάσει το τελικό κείμενο του συγγραφέα. Το διαδίκτυο, επιπρόσθετα, ενθαρρύνει τον εκδημοκρατισμό της συγγραφής, αφού όλοι έχουν τη δυνατότητα να παρουσιάζουν τα λογοτεχνικά τους δημιουργήματα ή να συμμετέχουν σε διαδικτυακούς λογοτεχνικούς διαγωνισμούς (Twitter Fiction Festival, Tweet_Stories-Λογοτεχνία σε 140 χαρακτήρες, Λόγω Τέχνης, Literature.gr).

Από την άλλη πλευρά, οι τεράστιες επικοινωνιακές δυνατότητες του διαδικτύου δίνουν την ευκαιρία στους συγγραφείς να γνωστοποιούν και να διαθέτουν μέσω ηλεκτρονικών καταστημάτων ή προσωπικών ιστοτόπων το έργο τους σε οποιαδήποτε φόρμα (έντυπο, ηλεκτρονικό, ενισχυμένο ή διαδραστικό βιβλίο) και μορφή διάθεσης (επί πληρωμή ή δωρεάν), π.χ. “JOHNNIE SOCIETY” – Γιάννης Φαρσάρης, ενώ οι αναγνώστες διαμέσου βιβλιοφιλικών blog και μέσων κοινωνικής δικτύωσης μετατρέπονται σε πρεσβευτές της αναγνωστικής τους εμπειρίας.

Επιπλέον, οι τρόποι ανάγνωσης και πρόσληψης του κειμένου αλλάζουν δυναμικά στον ψηφιακό κόσμο. Για παράδειγμα, τα διαδραστικά λογοτεχνικά έργα προσδίδουν δυνατότητες άμεσης μετάβασης σε μη συνεχόμενα σημεία εντός του κειμένου παρέχοντας διαφορετικούς τρόπους αναγνωστικής εμπειρίας καθώς καταλύεται η γραμμική ανάγνωση με τη χρήση υπερσυνδέσμων, οι οποίοι οδηγούν σε άλλα κείμενα, εικόνες, ήχους ακόμα και χάρτες. Έτσι, οι αναγνώστες νοηματοδοτούν ένα διαδικτυακό λογοτεχνικό έργο ανάλογα με τις στρατηγικές που αυτό έχει αναπτύξει σε συνδυασμό με το αφηγηματικό περιεχόμενο, τις προσδοκίες και τις προσλαμβάνουσες παραστάσεις τους.

Τέλος, το διαδίκτυο, οι υπολογιστές, τα κοινωνικά δίκτυα και ευρύτερα τα νέα μέσα επικοινωνίας αποτελούν πηγές άντλησης αφηγηματικού περιεχομένου με χαρακτηριστικά παραδείγματα, τις παγκόσμιες επιτυχίες “Millennium”- Stieg Larsson, “Το κινητό”- Stephen King ή το εξαιρετικό τεχνολογικό θρίλερ του Daniel Suarez “Daemon”.

Στο διάβα των αιώνων, λοιπόν, η εξελικτική πορεία από την προφορικότητα στην ηλεκτρονική επεξεργασία του λόγου και τη μετα-τυπογραφική εποχή των κειμένων αποτυπώθηκε ανάγλυφα στην ανάπτυξη των λογοτεχνικών ειδών. Τα προφορικά Ομηρικά Έπη καταγράφηκαν, ακολούθησαν τα λεγόμενα «Έντεχνα έπη» που χρησιμοποίησαν εξ αρχής την τεχνολογία της γραφής, στη συνέχεια καθιερώθηκε το Μυθιστόρημα, κατεξοχήν προϊόν της τυπογραφίας, ενώ σήμερα γίνεται λόγος για κυβερνολογοτεχνία ή ανοιχτή ηλεκτρονική λογοτεχνία με απαρχές την υπερκειμενική μυθοπλασία του Michael Joyce “Afternoon” (1987-1991), το σειριακό λογοτεχνικό εγχείρημα “Delirium” (1994) του Douglas Cooper και το διαδραστικό μυθιστόρημα “Sunshine 69” (1996) του Bobby Rabyd.

Φυσικά, πολλοί στέκονται κριτικά απέναντι στις διαδικτυακές εκδοχές της λογοτεχνίας και της ανάγνωσης, ενώ αρκετοί αμφισβητούν, συλλήβδην, την ποιοτική στάθμη των έργων αυτών. Έχω την άποψη πως οι γενικεύσεις και η άκριτη απαξίωση των καινοτόμων μορφών αφηγηματικού περιεχομένου δεν είναι παραγωγικές, ιδίως, αν λάβουμε υπόψη ότι αμφιλεγόμενο περιεχόμενο συναντάμε και στην έντυπη εκδοχή της λογοτεχνίας υπό τη σκέπη των παραδοσιακών εκδοτικών οίκων. Από την άλλη πλευρά, η διαδικτυακή λογοτεχνία κρυφοκοιτάζει και στην έντυπη αποτύπωσή της καθώς η μεταφορά ενός λογοτεχνικού έργου στο χαρτί αποτελεί, ακόμα και σήμερα, σφραγίδα αναγνώρισης, δικαίωσης και παγίωσης, την επίσημη κατάκτηση μιας θέσης στο λογοτεχνικό οικοσύστημα.

Κοντολογίς, θεωρώ πως ζητούμενο για τη διαδικτυακή διάσταση της λογοτεχνίας είναι η αποφυγή της αυτοαναφορικότητας, που λαμβάνει χώρα με την ατελέσφορη πρόταξη του πειραματισμού και του εντυπωσιασμού επισκιάζοντας την αφήγηση. Έτσι, ο αρμονικός συνδυασμός διαδραστικών τεχνικών δόμησης και αξιόλογου περιεχομένου αποτελεί εκείνη την ικανή και αναγκαία συνθήκη δημιουργίας λογοτεχνικών έργων, που θα εισχωρούν δυναμικά στην ψυχή του αναγνώστη και δε θα αποτελούν ψηφιακά πυροτεχνήματα, ή μια εικονική λογοτεχνική πραγματικότητα. Και το σημαντικότερο; Θα επιδιώκουν την ανανέωση και την αύξηση του αναγνωστικού κοινού, ένα διαχρονικό αίτημα ακόμα και στα χρόνια της δικτύωσης.