Αφαιρετική (σύν)θεση, γράφει η Μαρίνα Θεωδόρου

20 February 2017

***Απαγορεύεται από το δίκαιο της Πνευμ. Ιδιοκτησίας η καθ΄οιονδήποτε τρόπο παράνομη χρήση/ιδιοποίηση του παρόντος, με βαρύτατες αστικές και ποινικές κυρώσεις για τον παραβάτη***

«Δὲ θέλω τίποτε ἄλλο παρὰ νὰ μιλήσω ἁπλά, νὰ μοῦ δοθεῖ ἐτούτη ἡ χάρη.
Γιατί […] καὶ τὴν τέχνη μας τὴ στολίσαμε τόσο πολὺ ποὺ φαγώθηκε ἀπὸ τὰ μαλάματα τὸ πρόσωπό της»

Παρμένοι από το σεφερικό ποίημα Ένας γέροντας στην ακροποταμιά, οι παραπάνω στίχοι αναδεικνύουν πώς συνθετικό και αφαιρετικό στοιχείο, παράδοξο κατά τα φαινόμενα ζεύγος, καταλήγουν να συνδέονται οργανικά στην τέχνη σε μία εγελιανού τύπου σύνθεση, σε μία διαλεκτική ενότητα. Η εικόνα της φαγωμένης από τα ίδια της τα στολίδια τέχνης, συμπληρώνεται από τις κούφιες φιγούρες στον κόσμο του Eliot, έναν κόσμο που βρίσκει το τέλος του –τον σκοπό του– όχι σε έναν πάταγο, αλλά σε έναν λυγμό.

Το στοιχείο της αφαίρεσης, θεωρούμενο κατ’ εξοχήν νεωτερικό και με σημαντικές μετανεωτερικές σημασιοδοτήσεις, δεν συνίσταται στη δημιουργία μίας νέας μορφικής νόρμας ούτε στην ανάδυση ακόμα μίας αυτοαναφορικής τάσης, αλλά στη συνολική ανακατεύθυνση της ανθρώπινης σκέψης και δράσης προς ένα νέο σκοπό. Η νεωτερική τέχνη εγγράφεται μέσα σε έναν άξονα ατέρμονης (αυτό)στοχαστικότητας καθώς συμβαδίζει με μία δυναμική θεώρηση της πραγματικότητας, σύμφωνα με την οποία η ζωή του ανθρώπου βρίσκεται στο κέντρο του κόσμου και ο ίδιος ο άνθρωπος στο κέντρο της ζωής του. Διαμορφώνεται, έτσι, η συνολική φιλοσοφική άποψη πως ο βίος του ανθρώπου έχει νόημα μόνο όταν ο τελευταίος είναι ελεύθερος αφενός να τον επιλέξει έναντι του θανάτου και, αφετέρου, να τον διαμορφώσει με οποιονδήποτε τρόπο διασφαλίζει τη συνειδητότητα της επιλογής αυτής.

Στη βάση αυτής της συνειδητοποίησης, η φαύλη πλατωνική τέχνη αντικαθίσταται από δημιουργήματα πρωτογενή των οποίων ο συνθέτης δεν μιμείται πια τον βιβλικό δημιουργό, αλλά ποιεί ο ίδιος τη ζωή και τον κόσμο. Παράλληλα, δεν επιδιώκει την κατά γράμμα αναπαράσταση της θείας τελειότητας· η καλλιτεχνική αποτύπωση του «ωραίου» κατά παραγγελία ή κατ’ αναγκαιότητα υποχωρεί καθώς οι μεταφυσικές φοβίες προσγειώνονται απότομα στα επίγεια και οι έννοιες της αμαρτίας και της ηδονής αποδαιμονοποιούνται. Η «άσχημη» τέχνη ενίοτε αποδεικνύεται πιο ειλικρινής απέναντι στη ζωή και ο δημιουργός αποδεσμεύεται τόσο από συμβάσεις που αφορούν στη θεματολογία όσο και από τεχνικής φύσεως καθιερωμένες απαιτήσεις, που υπαγορεύουν τον αυστηρά και έντονα διακοσμημένο καλλιτεχνικό λόγο.

Η αφαιρετική τάση, βέβαια, δεν συνίσταται αποκλειστικά σε μινιμαλιστικής αφετηρίας δημιουργίες, αλλά πραγματώνεται σε ποικίλες εκφάνσεις: από τις στέρεες, καθαρές κυβιστικές φόρμες στις παντελώς ακανόνιστες μορφικές αναπλάσεις και τις έντονες εξπρεσιονιστικές εκδηλώσεις· από τους Κοζάκους του Kandinsky στους άτιτλους πίνακες του Rothko και στα ποιήματα του Georg Heym. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η υπερρεαλιστική προσέγγιση, κατά την οποία είναι αδύνατον να παραχθεί τέχνη όταν η λογική βρίσκεται συνεχώς εν εγρηγόρσει· ο δημιουργός, απαλλαγμένος από το φροϋδικό Angst, βρίσκει στην τέχνη έναν τρόπο εκφόρτισης ή και ενστικτώδους ικανοποίησης, ενώ μέσα από το αφαιρετικό στοιχείο προκαλεί τον αποδέκτη να «διαβάσει» μία ιδέα οικεία πίσω από μια εικόνα ανοίκεια, μια εικόνα που ακροβατεί ανάμεσα στο λογικό και το παράλογο, το αληθοφανές και το ονειρικό.

Στην υπερρεαλιστική ποίηση, οι εικόνες εγείρονται αυτόματα και συμφύρονται μεταξύ τους· τα βλέφαρα στο ποίημα του Εμπειρίκου (συλλογή Ενδοχώρα) είναι διάφανες αυλαίες και η πεταλούδα σφαδάζει στο ράμφος της πρωίας. Η αφηρημένη διάσταση της λογοτεχνίας απαλύνει τα τραύματα στο πρόσωπό της από τα μαλάματα, ενώ ταυτόχρονα αποδεικνύει πως μέσα από τον εσωτερικό μονόλογο, τον ελευθερωμένο και ελεύθερο στίχο, την αλληγορική δομή, τα οξύμωρα σχήματα, τις συνυποδηλώσεις, το σαιξπηρικό θέατρο εν θεάτρω και τον εγκιβωτισμό, μια αφηρημένη δομή μπορεί να είναι στην πραγματικότητα μία πολυεπίπεδη και πολυσημαίνουσα σύνθεση.

Τέλος, εάν κατά Wittgenstein τα όρια της γλώσσας σημαίνουν τα όρια του κόσμου, θα μπορούσαμε να πούμε πως ο homo (post)neotericus αναδιαμορφώνοντας τη γλώσσα της τέχνης, διευρύνει τον κόσμο που τον περιβάλλει, καταλύει συμβάσεις και ενίοτε υπερβαίνει χωροχρονικά φράγματα. Παράλληλα, υπενθυμίζει εμφατικά μέσω του στοιχείου της αφαίρεσης μία σπουδαία κατάκτηση: τη συνειδητοποίηση πως η ανθρώπινη ζωή για να έχει αξία, πρέπει να έχει νόημα και πως το νόημα είναι πάντοτε προσωπικό, υποκειμενικό και μύχιο· δεν χρειάζεται να είναι απολύτως κατανοητό ούτε εμφανώς ερμηνεύσιμο, αρκεί να είναι αυθεντικό.