Πλέοντας προς τα νησιά της μνήμης

28 September 2022

***Απαγορεύεται από το δίκαιο της Πνευμ. Ιδιοκτησίας η καθ΄οιονδήποτε τρόπο παράνομη χρήση/ιδιοποίηση του παρόντος, με βαρύτατες αστικές και ποινικές κυρώσεις για τον παραβάτη***

Είμαι όσα έχω ξεχάσει, Ηλίας Μαγκλίνης, Εκδόσεις Μεταίχμιο

Η αληθινή ιστορία του Ηλία Μαγκλίνη Είμαι όσα έχω ξεχάσει (εκδ. Μεταίχμιο, 2019), είναι ένα ταξίδι προς τα νησιά της οικογενειακής μνήμης τριών γενεών σε χρόνο που περιλαμβάνει τη Μικρασιατική εκστρατεία, τον εθνικό διχασμό, την κατοχή και τον εμφύλιο, ως και την Ελλάδα του σήμερα. Όπως σημειώνεται στο οπισθόφυλλο, «Ο πρωτοπρόσωπος αφηγητής αυτής της αληθινής ιστορίας περνά από το ένα νησί στο άλλο, αναζητώντας άλλοτε σαν αρχαιολόγος και άλλοτε σαν αστρονόμος που παρατηρεί το παρελθόν του σύμπαντος τον άνθρωπο που ήταν πατέρας του προτού γίνει πατέρας του, τη χώρα του προτού γίνει χώρα του». Μέσα από αυτό το ταξίδι, ανακαλύπτει φόνους, τραύματα και ανολοκλήρωτους έρωτες, αναμοχλεύοντας τις συνδέσεις με τον κόσμο γύρω του, αλλά και με τον ίδιο του τον εαυτό.

Μέσα στον πεζό λόγο της αφήγησης, παραβάλλονται παλιές φωτογραφίες, χειρόγραφα καθώς και ποιήματα με σκέψεις που φωτίζουν αθέατες πλευρές. Τρεις διαφορετικές χρονικές περίοδοι, που πλαισιώνουν τις ζωές του παππού, του πατέρα και του γιου, μπλέκονται δημιουργώντας μιαν ατμόσφαιρα άλλοτε ομιχλώδη και σκοτεινή στα μακάβρια χρόνια του εμφυλίου, της βίας και του πόνου και άλλοτε λαμπερή, σε πτήσεις υπό του φως των αστεριών και τα λαμπυρίσματα της θάλασσας.

Οι ανθρώπινες ιστορίες, αλλά κυρίως τα ποιήματα, τοποθετούν τον αναγνώστη σε θέση αιώρησης στο σύμπαν, με διαδρομές από τη γη στον ουρανό και αντίστροφα, όπου ανάμεσα στα αστέρια προβάλλουν τα ανθρώπινα. Το πέρασμα του κομήτη Χάλεϊ, η Γερμανική εισβολή, η ΟΠΛΑ, η ΕΠΟΝ, ο ΕΛΑΣ, θα στηθούν σαν σκηνές από ταινία μέσα από τα βιώματα των χαρακτήρων και ο αναγνώστης θα ταυτιστεί, θα αναρωτηθεί, θα ψάξει για απαντήσεις.

Προς αυτήν την κατεύθυνση, ο Νίκος Μαγκλίνης θα χρησιμοποιήσει μια σειρά διακειμενικών αναφορών, ενισχύοντας τον συμπαντικό χαρακτήρα των γεγονότων και των εννοιών που πραγματεύεται: «Ο Τζέραρντ Μάνλεϊ Χόπκινς, Άγγλος ποιητής της βικτοριανής περιόδου, συγκρίνει το πέρασμα ενός κομήτη με τον ανθρώπινο βίο: έρχεται από μιαν άβυσσο, γίνεται ολόφωτος χάρη στον Ήλιο, ώσπου χάνεται ξανά μέσα στο αχανές σκότος» (σελ. 66).

Πανταχού παρόντα το μίσος, ο διχασμός, η καταστροφή αυτού του κόσμου, οι πικρές αλήθειες μας υπογραμμισμένες: «Κάπως έτσι, μέσα από τα ευγενέστερα αισθήματα περί πατρίδας και ηρωισμού και θυσίας και δημοκρατίας και ειρήνης, σαν μαύρο πετρέλαιο, ορυκτό δίχως την παραμικρή αξία όμως, αναβλύζει το πατροπαράδοτο ελληνικό μίσος» (σελ. 78) που «αποτελείται από βαρύ, μασίφ υλικό-ο Έλληνας είναι τόσο σφιχταγκαλιασμένος με τον συμπατριώτη του, η κοινότητα έχει τόση άπειρη πυκνότητα, που δεν γίνεται, το αποτέλεσμα είναι ο Έλληνας να μισεί τον άλλον Έλληνα, να μην τον αντέχει, δεν μπορεί να τον υποφέρει, ειδικά όταν τα πράγματα πάνε στραβά, όταν δεν υπάρχουν χρήματα, όταν πεινάει ο κόσμος, κατά το κοινώς λεγόμενο, οπότε η πυκνότητα μετατρέπεται τώρα σε κάτι σαν επιδημία» (σελ. 80-81).

Ο πρόωρα αδικοχαμένος παππούς που πήρε μέρος στη Μικρασιατική εκστρατεία, θύμα του εθνικού διχασμού, θα αποτελέσει σύμβολο της ματαιότητας και θα τον φέρουν σκοτωμένο πάνω σε μια πόρτα: «Ιδού ένας πρώτος απολογισμός: κανένα νεανικό χασομέρι, ουδεμία ανάπαυλα για τον νεαρό Έλληνα. Απ’ τον πόλεμο στον γάμο και από εκεί στην οικογένεια και το γραφείο. Απ’ την καταστροφή στη δημιουργία, από τον φόνο στην παραγωγή. Από το καθήκον στις υποχρεώσεις-να τι δεν απεικονίζουν οι φωτογραφίες της εποχής» (σελ. 61).

Διαβάζοντας θα βιώσουμε πτυχές της βίας, θα αναρωτηθούμε για τα κίνητρα και τις τύψεις του εκτελεστή: «Ο εκτελεστής της ΟΠΛΑ χρειαζόταν να κρατήσει ένα μωρό στην αγκαλιά του για να νιώσει και πάλι άνθρωπος» (σελ. 123). Και οι αγώνες για το δίκιο και την ελευθερία; Ποιες μπορεί να είναι οι αθέατες σκέψεις του αγωνιστή όταν περάσουν τα χρόνια και κάνει τον απολογισμό του; «…στην Αθήνα υπήρχαν δρόμοι, γειτονιές, απ’ τις οποίες δεν περνούσε ποτέ, δεν πατούσε το πόδι της εκεί, διότι ζούσαν ακόμη οικογένειες ανθρώπων που εκείνη ξεσήκωσε να μπούνε στον αγώνα. Και αυτοί χάθηκαν, ενώ εκείνη εξακολουθούσε να είναι ζωντανή. Με τι μάτια να τους κοιτάξω αν πέσω σήμερα πάνω τους; Με ρώτησε. Τι να τους πω;» (σελ. 125).

Αξιοσημείωτο είναι το πνεύμα ενότητας και ισορροπίας που διαπερνάει όλο το βιβλίο. Όπως σημειώνει η Ευγενία Μπογιάννου, «Ο Μαγκλίνης αναζητά τις συνδέσεις. Και το κάνει με έναν βηματισμό σίγουρο, αποστασιοποιημένος όταν και όπου χρειάζεται, δίχως ιδεολογικές αγκυλώσεις, μ’ ένα βλέμμα δίκαιο θα μπορούσαμε να πούμε, σπλαχνικό[1]». Και μέσα σ’ αυτές τις συνδέσεις, καταφέρνει να ισορροπήσει, χωρίς ο αναγνώστης να βιώνει το ψύχος της αποστασιοποίησης, αλλά εμβαθύνοντας, κατανοώντας συμπεριφορές, μέσα σε συγκεκριμένες συνθήκες.

Τα δίπολα πατέρας-γιος, λήθη-μνήμη, φως-σκοτάδι, ζωή-θάνατος, καταδεικνύουν τη σπίθα της αντίφασης στη ζωή: «αλλά ποιος είπε ότι η ζωή η ίδια, η ύπαρξη, είναι κάτι τόσο καθαρό, ξάστερο, βολικό; Κάθε φορά που ένας στοιχειωδώς σκεπτόμενος άνθρωπος επιλέγει-ή νομίζει ότι επιλέγει-τη μία ή την άλλη πλευρά των πραγμάτων, οφείλει να το κάνει με βαριά καρδιά διότι μέσα του ασφαλώς θα γνωρίζει ότι μαζί με αυτό που θεωρεί δίκαιο, έχει επιλέξει και το άδικο, το στραβό, το θολό. Τίποτα δεν είναι καθαρό, τίποτα δεν είναι αμόλυντο από την ευλογημένη σπίθα της αντίφασης…» (σελ. 87). Έτσι, το παιδί ακολουθεί αντίθετο ιδεολογικά δρόμο, αλλά γίνεται κι αυτό μέρος του σφαγείου από διαφορετική πλευρά.

Ο συγγραφέας θα σκαλίσει με λεπτομέρεια τη σχέση πατέρα-γιου και πώς συμπεριφορές του πατέρα περνάνε στην επόμενη γενιά, μεταλλάσσονται, αλλά δεν σβήνουν. Χαρακτηριστικό το παράδειγμα του ξυλοδαρμού με τη ζώνη, πράξη που πάει να επαναληφθεί και στην επόμενη γενιά, αλλά δεν πραγματοποιείται και μένει απλή απειλή.

Το βιβλίο Είμαι όσα έχω ξεχάσει είναι γεμάτο από παραστατικές εικόνες που καρφώνονται στο μυαλό και μας απασχολούν για πολύ αφ’ ότου κλείσουμε το βιβλίο. Όπως η εικόνα της πτήσης του αεροπλάνου του πιλότου πατέρα πάνω από την ταράτσα του σπιτιού, η εικόνα του ακατονόητου ξυλοδαρμού από μια ομάδα ανθρώπων με τον ‘ουδέτερο’-θύτη να μην παίρνει θέση, αλλά και η εικόνα του γεροντικού έρωτα μέσα από τη συνάντηση του πατέρα με την παλιά ερωμένη.

Συνολικά, το αφήγημα του Ηλία Μαγκλίνη μυρίζει ανθρώπινο σώμα στις πραγματικές του διαστάσεις, ανεξάρτητα από χρονικές περιόδους και τόπους, με τα διλήμματα, τις ενοχές, τα απραγματοποίητα όνειρα, τις επιλογές που οδήγησαν σε αλλαγές διαδρομής, τις απώλειες και τις ανοιχτές πληγές, τους κύκλους του αίματος και της βίας, όπου η αρμονία με το σύμπαν φαντάζει ανέφικτη και η μνήμη οδυνηρή: «…εδώ κάτω, στη Γη…μερικές πράξεις των ανθρώπων/είναι καλύτερο να μην μπορείς να τις δεις./Και να μην τις θυμάσαι» (σελ. 161).

Τότε ποιο το νόημα να καταγράψεις μια τέτοια πραγματική ιστορία; Θα διερωτηθεί ο ίδιος ο συγγραφέας, σε κείμενό του στην Καθημερινή[2]. Και θα απαντήσει ότι ο ανθρώπινος βίος δεν έχει κανένα νόημα αν δεν τον μεταστοιχειώσουμε σε ιστορία. Και μεταστοιχειώνοντας μια ιστορία, αυτή αποκτάει την αίγλη της μυθοπλασίας, του παραμυθιού, που τόσο έχουμε ανάγκη στη ζωή μας.

Ωστόσο, μέσα από το βιβλίο Είμαι όσα έχω ξεχάσει, η αξία της ιστορίας πολλαπλασιάζεται, μιας και υποβάλλει τον αναγνώστη σε διαδρομές αυτογνωσίας προς τα νησιά της συλλογικής μνήμης αγγίζοντας πολλαπλές πτυχές της ανθρώπινης ύπαρξης.