Επιλεκτικές συγγένειες μεταξύ νέων Ελλήνων και Σλοβένων ποιητών [Εκδόσεις Βακχικόν] γράφει ο Δήμος Χλωπτσιούδης

Σύνταξη: Newsroom

3 November 2019

***Απαγορεύεται από το δίκαιο της Πνευμ. Ιδιοκτησίας η καθ΄οιονδήποτε τρόπο παράνομη χρήση/ιδιοποίηση του παρόντος, με βαρύτατες αστικές και ποινικές κυρώσεις για τον παραβάτη***

Πολλές φορές έχουμε υπογραμμίσει την ανάγκη καλών μεταφράσεων στην ποίηση. Ένα θέμα είναι ότι οι περισσότερες μεταφράσεις γίνονται συνήθως πάνω σε γνωστούς ή ήδη μεταφρασμένους δημιουργούς. Δεν υποτιμούμε καθόλου τις νέες αυτές μεταφράσεις. Μάλιστα είναι και αναγκαίες, καθώς αποκαλύπτουν –ως ερμηνευτικές προσεγγίσεις– μια νέα οπτική στο κλασικό έργο και το επαναφέρουν στην κριτική επικαιρότητα. Ωστόσο, έχουμε ανάγκη να γνωρίζουμε έργα νεότερα, νεότερους δημιουργούς από γλώσσες ολιγομίλητες. Και για αυτό έχει μεγάλη σημασία η έκδοση της «Ανθολογίας Νέων Σλοβένων Ποιητών» (βακχικόν, 2018). Άλλωστε, οι εκδόσεις βακχικόν έχουν ένα πλήθος τέτοιων βιβλίων και έχω κι εγώ προσωπικά ασχοληθεί κριτικά με πολλούς ποιητές από διάφορες χώρες (Γαλλία, Τουρκία, με Τουρκοκύπριους κ.ά.). Και έχουμε ανάγκη αυτές τις προσπάθειες για να δούμε, να συναισθανθούμε τον τρόπο που αντιλαμβάνονται την ποίηση άλλοι άνθρωποι, με άλλες παραστάσεις και ανάγκες. Δεν είναι μόνο ότι η «ποίηση δεν γνωρίζει σύνορα, αλλά μόνο ενώνει τους ανθρώπους», όπως συνηθίζω να λέω, αλλά μειώνει τις συνέπειες μιας πολυδιασπασμένης ανθρωπότητας αναπτύσσοντας αντιεθνικσιτικά κι ενοποιητικά χαρακτηριστικά.

Η σλοβενική ποίηση με απαρχές στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, ακολούθησε όλα τα ρεύματα που γνωρίζουμε από τη δική μας ποιητική (νεο-εξπρεσιονισμός, σουρεαλισμός, υπαρξισμός, μοντερνισμός, υπερμοντερνισμός, νέα πρωτοπορία), διαμορφώνοντας μία παράδοση που επηρέασε βαθιά, μάλλον ασύνειδα, και τους νεότερους εκπροσώπους. Ειδικά για τους νέους ποιητές η κριτική βλέπει πως έχουν περισσότερα κοινά με τους συνομηλίκους τους από την υπόλοιπη Ευρώπη και τη Βόρεια Αμερική απ’ ό,τι με τους Σλοβένους προγόνους τους. Το εξωτερικό στιγμιότυπο/περιστατικό αποκτά μια εσωτερική έμφαση, που αντικατοπτρίζεται και στην ποίηση. Η ίδια η ποίηση ωρίμασε μέσα στη νέα κοινωνική και πολιτική κατάσταση –ή λίγο πριν εμφανιστεί–, κάτι που παρατηρείται την εποχή αυτή σε δυτική ποίηση (σχηματικός ο όρος).

Στην πραγματικότητα η Σλοβενία απομακρύνθηκε από την πρώην Γιουγκοσλαβική Ομοσπονδία και το πολιτιστικό της πλαίσιο και εισήλθε στις ροές της παγκοσμιοποίησης. Και αυτό έχει ενδιαφέρον επειδή η λογοτεχνία ιστορικά λειτούργησε ως υποκατάστατο για τους Σλοβένους που εκδήλωνε την επιθυμία τους για ανεξαρτησία. Βλέπετε, σε κάποιο βαθμό η λογοτεχνία ήταν ένα “πνευματικό σχέδιο“. Άλλωστε, από τα μέσα του ΙΘ’ αιώνα είχε λογοκριθεί πολύ. Με τη βοήθεια της λογοτεχνίας, οι Σλοβένοι αντιστάθηκαν στις εξωτερικές πολιτικές πιέσεις (γερμανισμός, ιταλισμός, ναζισισμός, γιουγκοσλαβισμός συγκεντρωτισμός) καθώς και σε εσωτερικές αποκλειστικές ιδεολογίες (καθολικισμός, κομμουνισμός). Βέβαια, η λογοτεχνία σε όλο τον κόσμο λειτούργησε και ως ένα μέσο εθνοτικής ενοποίησης και εκπολιτισμού τόσο των χαμηλότερων τάξεων όσο και των μεσαίων και ανώτερων στρωμάτων. Αποτελεί ένα ιδεολογικό όργανο το οποίο ιστορικά χρησιμοποιήθηκε ώστε να πείσει τον πληθυσμό να αποδεχθεί την κοινωνική ιεραρχία. Η ηγεμονία –για τον Γκράμσι– είναι ο τρόπος διαρρύθμισης της κυριαρχίας ώστε να γίνεται αποδεκτή από εκείνους που κυριαρχούνται. Οι ιθύνουσες ομάδες κυριαρχούν όχι με την άσκηση καθαρής βίας, αλλά μέσω μιας συνεκτικής δομής μέρος της οποίας είναι η κουλτούρα η οποία νομιμοποιεί τις τρέχουσες κοινωνικές διαρρυθμίσεις. Βέβαια, στην πράξη, μολονότι υπήρξε δραστηριότητα μιας πολιτισμικής ελίτ, βρέθηκε να ενθαρρύνει την αντίσταση ενθαρρύνοντας και καταγγέλλοντας ταυτόχρονα τη διάδοση του κυρίαρχου πολιτισμού.

Και έχει σημασία ότι η νεώτερη αυτή γενιά δεν έζησε στη σοσιαλιστική περίοδο. Έχουν κατά βάση αφηγήσεις κι λιγότερα (οι μεγαλύτεροι) άμεσα βιώματα. Έχουν όμως βιώσει τον ραγδαίο μετασχηματισμό της κοινωνίας, στην τελευταία δεκαετία του Κ’ αιώνα. Ο κόσμος γύρω τους είχε ήδη αλλάξει. Αν και η αλλαγή του καθεστώτος στη χώρα δεν αποτέλεσε την απαρχή μιας νέας χρονολόγησης, όπως πχ το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου στην Ιαπωνία ή η πτώση του σοσιαλισμού στην υπόλοιπη Γιουγκοσλαβία, τη Βουλγαρία και την Αλβανία. Κοινωνικοπολιτιστικά έχει ενδιαφέρον ότι η ανθολογούμενη γενιά μεγάλωσε παράλληλα με τους πολιτικούς κι ιδεολογικούς μετασχηματισμούς και τις κοινωνικές εξελίξεις, απαλλαγμένη όμως από τους κανόνες της παραδοσιακής εθνικής λογοτεχνίας. Σύντομα, εγκατέλειψαν τον μοντερνισμό με στοιχεία avan gard με έντονα μεταμοντερνιστικά στοιχεία. Λόγω ηλικίας, κάτι που παρατηρούμε και σε πολλούς Έλληνες συνομήλικους τους, ήρθαν σε βαθύτερη επαφή με την παγκόσμια ποιητική κληρονομιά (υψηλή μόρφωση, νέες τεχνολογίες) παρά με την σλοβενική πολιτιστική ιστορία. Μιλώντας για ποίηση στη Σλοβενία πρέπει να έχουμε υπόψη ότι μιλάμε για μία χώρα δύο (2) εκατομμυρίων που βγάζει περίπου 200 τίτλους τον χρόνο. Αυτό από μόνο του δημιουργεί μία ιδιαίτερη δυναμική. Ανάλογη δυναμική γνωρίζουμε στην Ελλάδα, αν και το ίδιο φαινόμενο παρατηρείται από το 2003 στη Γαλλια, στην Πορτογαλία και άλλες χώρες, όπου η ποίηση επιστρέφει δυναμικά στα ράφια των βιβλιοπωλείων. Στη Σλοβενία, στις νέες συνθήκες της χιλιετίας, το φαινόμενο υποστηρίζεται από φεστιβάλ ή άλλα λογοτεχνικά γεγονότα με επίκεντρο την ποίηση και συνύπαρξη ποιητών κάθε γενιάς.

Γράφει στην εισαγωγή η Δημουλή ότι οι ποιητές συνδέονται και με άλλες τέχνες. Η αλήθεια είναι ότι στη Σλοβενία έχουν καταγραφεί τα τελευταία χρόνια πολλές δημοφιλείς συνεργασίες μεταξύ μουσικών και ποιητών, για να μην αναφέρουμε ποιητές που δημιουργούν τις δικές τους μπάντες ως τρόπο να ενθαρρύνουν την επιστροφή της ποίησης στην προφορική παράδοσή της.

Είναι δύσκολο να προσεγγίσουμε ως ενότητα το σλοβενικό ποιητικό τοπίο, το κάδρο. Οι ποιητές, και αυτό είναι απολύτως λογικό, διαφέρουν στα κατά ποιόν στοιχεία και τον τρόπο απόδοσης της λεκτικής εικόνας. Αν και κρίθηκε μη διαδραστικό (Ales Steger), εντούτοις διακρίνεται μία έντονη αφαιρετικότητα. Και τούτο συνδέεται άμεσα με τις νεότερες θεωρίες της αναγνωστικής πρόσληψης. Οι αναγνωστικές θεωρίες μετατοπίζουν το ενδιαφέρον από το κείμενο στον αναγνώστη· δηλαδή, στο νόημα που προσλαμβάνει ο (εκάστοτε) αναγνώστης από το κείμενο και όχι στο νόημα που κρύβει το κείμενο καθεαυτό. Η ουσία των αναζητήσεών τους τοποθετείται όχι στον συγγραφέα ή το κείμενο, αλλά στο πώς προσλαμβάνεται ή πώς αναδημιουργείται το λογοτεχνικό έργο ανάλογα με τον ορίζοντα των προσδοκιών, των προκαταλήψεων και πεποιθήσεων του κάθε αναγνώστη (Πεσκετζή, 2002). Για τον μεταδομισμό κεντρικό ζήτημα είναι η ελεύθερη κίνηση των σημασιών ενός κειμένου οδηγώντας στο συμπέρασμα πως η πρόσβαση στην αλήθεια γίνεται μέσω της ρητορικής κατασκευής του κειμένου. Στη λογοτεχνία δε μιλά πια ο συγγραφέας αλλά η γλώσσα, η οποία απλώς χρησιμοποιεί τον συγγραφέα για να ενσαρκωθεί σε απτή γραφή και για να εκφράσει την πληθωρικότητα και την πολυσημία της στον αναγνώστη. Ο γραφέας «αποκόβεται από οποιαδήποτε φωνή και με μια κίνηση εγγραφής χαράσσει ένα πεδίο που δεν έχει άλλη προέλευση από την ίδια τη γλώσσα» (Barthes). Και αυτό ακριβώς εντοπίζεται με ιδιαίτερη άνεση στην νεανική σλοβενική ποίηση, σε έναν συνδυασμό με το δραματικό στοιχείο. Ώστε τελικά το ίδιο το κάδρο έχει γίνει εξαιρετικά ετερογενές και πολύ λιγότερο διαδραστικό. Δεν μπορεί κανείς να ξεφύγει από την αίσθηση ότι κάθε ποιητής ασχολείται όλο και περισσότερο με έναν μονόλογο που είναι περισσότερο για τον εαυτό του και λιγότερο για το έργο των άλλων. Βρίσκουν πρωτότυπους τρόπους για να καταγράψουν την εμπειρία της μεταβατικής κοινωνίας, γράφει ο ποιητής και ο κριτικός Ales Steger.

Εξετάζοντας τους ανθολογούμενους ποιητές, αξίζει να σημειωθεί η ζωντάνια του μεταφρασμένου κειμένου, με τη γλώσσα μιας ποιήτριας.. Και μέσα από τους δέκα (10) εκπροσώπους μπορεί κάποιος με σχετική ασφάλεια να πλησιάσει, να νιώσει τα προβλήματα και τις αγωνίες της νέας γενιάς και να βιώσει τη νεώτερη σλοβενική ποίηση.

Μεταμοντέρνα εξπρεσιονιστικά χαρακτηριστικά διακρίνονται στην ποιητική της Λαρίσα Γιαβέρνικ με ήπιο το δραματικό στοιχείο. Ένας ιδιότυπος λυρισμός αναπνέει μέσα από τους στίχους της. Μια αλληγορική τάση αποκαλύπτει την ψυχολογία της χώρας στον νέο αιώνα. Η μοναξιά ίσως είναι και το κύριο στοιχείο. Το δραματικό στοιχείο εντοπίζεται και στην ποιητική της Ντιχάνα Μάτκοβιτς με την έντονη χρήση του β’ ενικού με αντιλυρικά χαρακτηριστικά και μία ιδιαίτερη εικονοποιία. Εξπρεσιονιστικό χαρακτήρα με γλωσσικό πειραματισμό εντοπίζουμε και στη στιχουργική του Μπλαζ Μπόσιτς με μία συμβολική διάσταση κοινωνικής και πολιτικής κριτικής. Ο στιχουργικός πειραματισμός συμπλέει με την εξπρεσιονιστική εικόνα μέσα στην πολύστιχη αφήγηση. Σε δρόμο παράλληλο και ο Μουάνης Σινάνοβιτς, ο οποίος υιοθετεί ένα μεταμοντέρνο σουρεαλιστικό ύφος με συνειρμική κίνησης. Η αλογία με τη δυναμική των πολλαπλών σημαινομένων στην αναγνωστική της πρόσληψη προσδίδει διαστάσεις πολιτικής κριτικής με επίκεντρο το Σεράγεβο.

Η πολιτική και κοινωνική κριτική είναι εμφανής και στον Αλιάζ Κοπρίβνικαρ, εκθέτοντας το πρόβλημα των προσφυγικών θάνατον της οικονομικής κρίσης και της παγκόσμιας πείνας. Ο Κοπρίβνικαρ δείχνει μέσα από τον ποιητικό του οικουμενισμό ότι οι νέοι της Σλοβενίας ενδιαφέρονται και παρατηρούν με πόνο τον κόσμο γύρω τους. Η μοναξιά είναι και εδώ ένα πυρηνικό θέμα∙ εξάλλου, αναφερόμαστε σε νέα γενιά που βλέπει ραγδαίες εξελίξεις στην κοινωνία και έχει πλήρη αντίληψη των συνεπειών του πολέμου∙ ένα έθνος μικρό και διαρκώς πιεζόμενο από συμμάχους και γείτονες. Την κοσμοπολίτικη αντίληψη των νέων με κριτική διάθεση εκθέτει και η Πέτρα Ζιστ, τόσο θεματικά όσο και με τους γλωσσικούς της πειραματισμούς.

Τη θρυμματισμένη προσωπικότητα των Σλοβένων εκφράζει και ο Αλιές Ζελιένκο υιοθετώντας μία οπτική εκδοχή της ποίησης και αναζητώντας τη σύνδεση μεταξύ του παρόντος και του παρελθόντος που εκφράζουν οι νεκροί. Η ειρωνεία και η κοινωνική κριτική εμποτίζουν την ποιητική της Καγιά Τερζάν, καθώς εκθέτει σε ένα ιδιαίτερο στοχαστικό βάθος τις ανησυχίες ενός εκπροσώπου της νέας γενιάς και αφήνοντας ένα μειδίαμα πόνου στον ακροατή/αναγνώστη. Στο στοχαστικές ατραπούς οδηγεί τον ακροατή/αναγνώστη και ο λυρισμός του Μιχαέλ Λαζλάρ που γοητεύει με τη μεταφορική χρήση του λόγου και τις λεκτικές του εικόνες. Αξιοποιεί ονειρικές εικόνες και τη βιωμένη εμπειρία για να αφηγηθεί αλληγορικά τις ανησυχίες των νέων.

Η αντιλυρική Χάνα, από την άλλη, είναι η ποιητική περσόνα της Κάτια Γκορετσάν η οποία εκθέτει όλο το βάθος του διπολισμού της νέας γενιάς. Με έντονα τα έμφυλα χαρακτηριστικά και γλώσσα επιθετική βλέπει με κριτική διάθεση τον ποιητικό και κοινωνικό χώρο. Έντονο και σε αυτήν το θεατρικό στοιχείο. Η Χάνα αναδεικνύεται, ως μυθοπλαστικός χαρακτήρας, ο εκφραστής της ψυχολογίας του νέου Σλοβένου, μέσα σε έναν κόσμο που αλλάζει και ψάχνει την ατομική του ταυτότητα. Πιστεύω όμως ότι η Χάνα –στην αναγνωστική πρόσληψη– δημιουργεί ταυτότητα στο κοινό. Ας μη λησμονούμε πως το θέμα της ταυτότητας αποτελεί κομβικό θέμα στη λογοτεχνία, καθώς συμβάλλει σημαντικά στην κατασκευή της ταυτότητας των αναγνωστών. Η ερμηνεία αποτελεί μια λειτουργία ταυτότητας, αφού ο αναγνώστης κατά την ανάγνωση συμβολίζει και κάνει μέρος του κειμένου τον ίδιο του τον εαυτό (Holland). Τα λογοτεχνικά έργα ενθαρρύνουν την ταύτιση με χαρακτήρες, προβάλλοντας τα πράγματα μέσα από τη δική τους οπτική. Η ποίηση δεν είναι απλώς μία επικοινωνία. Μεταχειρίζεται ένα γλωσσικό κώδικα για μη επικοινωνιακή χρήση, καθώς δεν μεταφέρει πληροφορίες, αλλά συγκινεί, κινητοποιεί νέους τρόπους σκέψης, διαρρηγνύει τα δεσμά του αναγνώστη με το παρόν του. Το θέμα της ταυτότητας πάντα ενδιέφερε τη λογοτεχνία, ως πυρηνικό σημείο της. Το χτίσιμο χαρακτήρων απαιτεί μελέτη του ζητήματος της ταυτότητας μέσα στις καθημερινές κοινωνικές καταστάσεις που αντιμετωπίζουν οι ήρωες και κατά προέκταση οι ίδιοι οι αναγνώστες. Είναι ένας κοινωνικός μηχανισμός λεκτικής εικονογράφησης.

Επιλογικά, μελετώντας τους νέους Σλοβένους ποιητές, διαμορφώνει την άποψη μιας κοινής –θα λέγαμε– ταυτότητας με τους Έλληνες συνομηλίκους τους. Χωρίς ακόμα σαφή ταυτότητα καλλιτεχνική, αλλά με μία διάθεση πειραματισμού εκφράζονται μέσα από τις ποιητικές τάσεις του παρελθόντος, αναζητώντας όμως νέα εκφραστικά πεδία για να ανατρέψουν την ποιητική τους παράδοση. Και στις δύο χώρες πειραματίζονται με τη δομή του ποιήματος, τον στίχο και τα εκφραστικά μέσα, παλεύοντας με τα συναισθήματα και τους φθόγγους σε έναν κόσμο που αλλάζει ραγδαία και στον οποίο οι ίδιοι αποτελούν μια εθνική κουκίδα στον παγκόσμιο χάρτη και την ίδια στιγμή αισθάνονται περιθωριοποιημένοι στην ίδια τους τη χώρα.

***Ο Δήμος Χλωπτσιούδης γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη το 1973 και ζει στη Θεσσαλονίκη. Είναι φιλόλογος, MA Δημιουργικής Γραφής και ποιητής. Γράφει δοκίμια και κριτικές ποίησης, παρακολουθώντας τις νέες τάσεις στην Τέχνη. Κριτικές του φιλοξενούνται στο tvxs.gr και στον διαδικτυακό τόπο τοβιβλίο.net. Μελέτες του, κριτικές και δοκίμια δημοσιεύονται στα περιοδικά Μανδραγόρας, ‘Ενεκεν, ο Σίσυφος, δίοδος 66100 κ.α. Έχουν εκδοθεί οι ποιητικές συλλογές: «η οργή της πεταλούδας» (2013), «κατάστιχα» (2014), «ακατάλληλο» (2016) και «laissez passer” (2019). Έχει συγγράψει τα πολιτικά δοκίμια «η δημαγωγία της δημοκρατίας» (2009), «Τοπική Αυτοδιοίκηση, προοπτικές ανάπτυξης των τοπικών κοινωνιών» (2011) και «η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης» (2014) και έθεσε στη διάθεση του διαδικτυακού κοινού 8 σχολικά φιλολογικά βοηθήματα για το λύκειο (έκθεσης και λογοτεχνίας). Έχει συμεμτάσχει σε δεκάδες λογοτεχνικές δράσεις.