***Απαγορεύεται από το δίκαιο της Πνευμ. Ιδιοκτησίας η καθ΄οιονδήποτε τρόπο παράνομη χρήση/ιδιοποίηση του παρόντος, με βαρύτατες αστικές και ποινικές κυρώσεις για τον παραβάτη***
Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό. Στο πλαίσιο της διερεύνησης της εξωστρέφειας ή εσωστρέφειας της Ελληνικής λογοτεχνίας, το Literature.gr εγκαινιάζει μια σειρά από συνεντεύξεις με μεταφραστές. Σκοπός μας είναι να διαπιστώσουμε τι συμβαίνει ακριβώς στο εξωτερικό σε σχέση με την ελληνική λογοτεχνία, πόσο γνωστή και αποδεκτή είναι από τους ξένους αναγνώστες, σε ποια εμπόδια προσκρούει η διάδοσή της. Ακόμα, επιδιώκουμε, μέσα από αυτές τις συνεντεύξεις και τη συσσωρευμένη εμπειρία των μεταφραστών, να ανιχνεύσουμε τις δυσκολίες που αντιμετωπίζουν, τις ιδιαιτερότητες της μετάφρασης της ελληνικής λογοτεχνίας και γενικά τον ρόλο του μεταφραστή.
Επιμέλεια: Αιμίλιος Σολωμού
Μόλις 32 βιβλία νεοελληνικής λογοτεχνίας έχουν εκδοθεί στη Βραζιλία (Σάο Πάολο και Ρίο ντε Τζανέιρο) σύμφωνα με το αρχείο καταγραφής του ΕΚΕΒΙ (τελευταία ενημέρωση του καταλόγου: Νίκος Καζαντζάκης, Αλέξης Ζορμπάς, Σάο Πάολο, Βραζιλία 2011). Για μια χώρα με πάνω από 200 εκατομμύρια πληθυσμό, που αγαπά τον ελληνικό πολιτισμό, ο αριθμός αυτός είναι εξαιρετικά απογοητευτικός. Στο αρχείο του ΕΚΕΒΙ περιλαμβάνονται όσα ελληνικά λογοτεχνικά βιβλία έχουν μεταφραστεί στην πορτογαλική γλώσσα (Πορτογαλία και Βραζιλία). Από τις συνολικά 340 εγγραφές, οι 233 αναφέρονται στην αρχαία ελληνική γραμματεία και άλλες 19 σε άλλες κατηγορίες (π.χ. αρχαιολογία). Οι εγγραφές που αφορούν στη σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία είναι 88. Η εικόνα αυτή είναι ιδιαίτερα φτωχή. Δεν αντιπροσωπεύονται επαρκώς οι εποχές και τα ρεύματα της ελληνικής λογοτεχνίας, οι μεταφράσεις των σημαντικότερων Ελλήνων συγγραφέων είναι αριθμητικά ανεπαρκείς (για τον Ελύτη δύο καταγραφές –Άξιον Εστί και επιλεγμένα ποιήματα, για τον Σεφέρη μία-επιλεγμένα ποιήματα, για τον Καβάφη πέντε, τον Ρίτσο τέσσερις-επιλεγμένα ποιήματα και λίγοι ακόμα συγγραφείς με μία καταγραφή). Ο Ν. Καζαντζάκης (30) και ο Βασίλης Βασιλικός (9) έχουν τις περισσότερες καταγραφές. Η πιο σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία αντιπροσωπεύεται επίσης ελάχιστα: Δοξιάδης (2), Καρνέζης (3) και από μία καταγραφή: Μάρκαρης, Σταμάτης, Στάικος, Κουμανταρέας, Τριβιζάς, Παναγιωτόπουλος, κ.ά. Στη Βραζιλία έχουν εκδοθεί λίγα βιβλία του Καζαντζάκη, του Βασιλικού και μερικά άλλων (π.χ. το μοναδικό του Σεφέρη, του Τριβιζά και του Ταχτσή). Αντιλαμβάνεται κανείς το μεγάλο κενό που υπάρχει.
Πολύ διαφωτιστική για την ελληνική λογοτεχνία στη Βραζιλία είναι η συνέντευξη που παραχώρησε στο literature.gr η νεοελληνίστρια, καθηγήτρια Πανεπιστημίου στο Ρίο ντε Τζανέιρο και μεταφράστρια κ. Fernanda Lemos de Lima. Η κ. de Lima μετέφρασε Καβάφη και άλλους σύγχρονους Έλληνες λογοτέχνες αλλά και αρχαίους και νεοπλατωνική φιλοσοφία. Το ενθαρρυντικό είναι πως παρά τις δυσκολίες, διατηρείται ένα ενδιαφέρον για νέες μεταφράσεις της νέας ελληνικής λογοτεχνίας τα τελευταία χρόνια, καθώς υπάρχουν αναγνώστες που επιθυμούν να διαβάσουν για τον σύγχρονο ελληνικό πολιτισμό και την τέχνη. Κι αυτό, παρόλο που οι Βραζιλιάνοι δε διαβάζουν πολύ, όπως παραδέχεται η κ. Fernanda Lemos de Lima. Η κ. Fernanda Lemos de Lima, η οποία μας μίλησε γενικότερα για τη μετάφραση, εξήγησε γιατί πρέπει οι Βραζιλιάνοι να διαβάσουν νεοελληνική λογοτεχνία.
Τι σας ώθησε να μάθετε ελληνικά και να ασχοληθείτε έπειτα με τη μετάφραση της ελληνικής λογοτεχνίας;
Πρόκειται για μια παλιά ιστορία. Ήμουν φοιτήτρια και έκανα τις εξετάσεις για το πτυχίο. Ήθελα να σπουδάσω ζωγραφική, αλλά δεν πέρασα στην εξέταση σχεδίου… και πέρασα στη Γαλλική–Πορτογαλική Φιλολογία. Στο πανεπιστήμιο, στο οποίο σπούδασα στον βασικό κύκλο, υπάρχουν υποχρεωτικά μαθήματα Αρχαίων Ελληνικών. Στο πρώτο μάθημα που είχα και έμαθα το ελληνικό αλφάβητο, κατάλαβα ότι η ζωή μου άλλαξε στόχο και από εκείνη τη στιγμή επέλεξα να αλλάξω κατεύθυνση και να μάθω ελληνικά.
Διάβασα πολύ τα Αρχαία Ελληνικά και όταν τελείωσα το πτυχίο, ήθελα να καταλάβω τι έχει συμβεί με την ελληνική γλώσσα σε ιστορικό επίπεδο και πώς ήταν η σύγχρονη γλώσσα. Αναζήτησα βιβλία να μάθω τα Νέα Ελληνικά… ήταν το 1996, θυμάμαι, και ήταν δύσκολο για την εποχή εκείνη να μάθω τα Νέα Ελληνικά στη Βραζιλία. Βρήκα τρόπο αργότερα ως επίκουρη καθηγήτρια του Πανεπιστήμιο της Πολιτείας του Ρίο ντε Τζανέιρο (Universidade do Estado do Rio de Janeiro – UERJ) και αφού τελείωσα το μεταπτυχιακό, σπούδασα αρτιότερα τα Νέα Ελληνικά με το πρόγραμμα ΘΥΕΣΠΑ. Και εκεί, στην Αθήνα είχα την επαφή με την ποίηση της σύγχρονης Ελλάδας.
Έναν χρόνο μετά βρήκα μια μετάφραση ποιημάτων του Καβάφη από την Πορτογαλία και διάλεξα να ασχοληθώ με τα ερωτικά ποιήματα του Αλεξανδρινού ποιητή στο διδακτορικό μου. Στο Διδακτορικό μετάφρασα πολλά ποιήματα του Καβάφη και αυτά τα ποιήματα περιλαμβάνονται στο βιβλίο Entre quartos, ruas e cafés: a poesia homoerótica de K.P.Kaváfis με μελέτες για την ερωτική ποίηση του Κ.Π. Καβάφη.
Μετά το διδακτορικό μου, λίγο αργότερα, γνώρισα τον κ. Μιχάλη Μανώλογλου, ο οποίος δίδασκε Νέα Ελληνικά στο δικό μας Πανεπιστήμιο σε ένα ελεύθερο πρόγραμμα με τη βοήθεια της ελληνικής κυβέρνησης. Το 2008 παρακολούθησα το πρόγραμμα εκμάθησης Νέων Ελληνικών του ΙΜΧΑ στη Θεσσαλονίκη και είχα την ευκαιρία να βελτιώσω τα Ελληνικά μου. Στη συνέχεια, προχώρησα σε μεταφράσεις αρχαίων και νέων ελλήνων ποιητών και τα τελευταία χρόνια μεταφράζω νεοπλατωνική φιλοσοφία και σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία για το περιοδικό «Το Ελληνικό Βλέμμα», (http://www.e-publicacoes.uerj.br/index.php/ellinikovlemma). Μεταφράζω, επίσης, άρθρα με θέματα διδασκαλίας Ελληνικών.
Πόσο γνωστή είναι η ελληνική λογοτεχνία στη Βραζιλία; Υπάρχει ενδιαφέρον, προοπτική για νέες μεταφράσεις;
Η ελληνική λογοτεχνία – αν συμπεριλάβουμε σε αυτό το θέμα την αρχαία ελληνική λογοτεχνία και τη νέα ελληνική λογοτεχνία – είναι πολύ γνωστή. Ειδικότερα η αρχαία ελληνική γραμματεία, με πολλές μεταφράσεις του αρχαιοελληνικού τραγικού θεάτρου είναι δημοφιλής. Υπάρχει, μάλιστα, ενδιαφέρον για νέες μεταφράσεις της νέας ελληνικής λογοτεχνίας τα τελευταία χρόνια. Ένα παράδειγμα είναι μια αρκετά πρόσφατη έκδοση έργου του Καζαντζάκη για την οποία έγραψα κριτική παρουσίαση σε μία σημαντική εφημερίδα της Βραζιλίας – Folha de São Paulo (https://m.folha.uol.com.br/ilustrada/2015/01/1579414-autor-de-zorba-o-grego-narra-terra-em-processo.shtml).
Αν ένα βιβλίο έχει μια κριτική παρουσίαση σε αυτή την εφημερίδα, σημαίνει ότι είναι μια σημαντική μετάφραση. Αλλά είναι ακόμα λίγα τα μεταφρασμένα βιβλία από τη νέα ελληνικά λογοτεχνία. Και αυτό είναι λάθος, γιατί η σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία μπορεί να μας προσφέρει πολλά. Έχουμε αναγνώστες οι οποίοι θέλουν να διαβάσουν για τον σύγχρονο ελληνικό πολιτισμό και την τέχνη. Στη Βραζιλία δεν έχουμε ακόμα πολλές μεταφράσεις, αλλά η ποίηση του Καβάφη είναι μεταφρασμένη και έχουμε ακόμα ένα βιβλίο του Σεφέρη, ποιήματα του Καρυωτάκη, της Πολυδούρη, του Βαρβιτσιώτη, πεζογραφία του Καζαντζάκη, του Ταχτσή Το τρίτο στεφάνι και ένα έργο του Στρατή Δούκα.
|
Αλλά πάντα έχουμε υπόψη μας τα προβλήματα της Βραζιλίας… Οι άνθρωποι δεν διαβάζουν πολύ. Και δεν διαβάζουν πολύ, επειδή η εκπαιδευτική κατάσταση είναι πάρα πολύ δύσκολη. Για να έχετε μια εικόνα των αναγνωστών στη Βραζιλία, είναι διαφωτιστικό να δούμε τους ακόλουθους αριθμούς: Μόνο το 56% των βραζιλιανών διαβάζουν περίπου 3 βιβλία κάθε χρόνο, ενώ το 30% δεν έχει ποτέ αγοράσει ένα βιβλίο. Με αυτή την εικόνα μπορούμε να φανταστούμε τις δυσκολίες.
Είναι σημαντικό να γνωρίσουν σήμερα οι Βραζιλιάνοι αναγνώστες την ελληνική λογοτεχνία; Γιατί;
Ναι, είναι πάρα πολύ σημαντικό να γνωρίσουν και την αρχαία και τη νέα ελληνική λογοτεχνία, για να αναπτύξουν ορίζοντες εμπειρίας και αισθητικής δύο λαών τόσο ετερόκλητων αλλά και τόσο ίδιων. Και όταν μιλάμε για την αρχαία ελληνική λογοτεχνία, μιλάμε για μια βασική πολιτιστική κληρονομιά, η οποία περιλαμβάνεται στη γλωσσική ταυτότητά μας. Και όταν διαλέξουμε να διαβάσουμε τη νέα ελληνικά λογοτεχνία, διαλέγουμε να συναντηθούμε με έναν άλλο κόσμο που είναι μακριά γεωγραφικά, μα πάρα πολύ κοντά μας στη νοοτροπία. Έτσι νιώθω και κρίνω από την εμπειρία που είχα διδάσκοντας τη νέα ελληνικά λογοτεχνία σε μια τάξη του μεταπτυχιακού συγκριτικής λογοτεχνίας. Δεν είναι όμως μόνον αυτό! Επιτρέψτε μου να εξηγήσω τη σημασία της μεταφρασμένης λογοτεχνίας από τα Νέα Ελληνικά. Υπάρχουν στα ποιήματα του Καρούζου, παραδείγματος χάριν, στίχοι που αναφέρονται σε εμπειρίες όχι μόνο ενός Έλληνα αλλά και ενός ανθρώπου που ζει το ίδιο άγχος και τις ίδιες δυσκολίες σε μια βιομηχανοποιημένη κοινωνία.
Βασισμένη στην πείρα σας, τι είναι αυτό που θα μπορούσε να τους «αγγίξει» σε ένα σύγχρονο ελληνικό λογοτεχνικό βιβλίο;
Μου φαίνεται ότι τα βιβλία τα οποία ανήκουν στο είδος της πεζογραφίας με θέματα που έχουν σχέση με αρχαία ιστορία όπως τα ιστορικά μυθιστορήματα, μπορούν να αγγίξουν τους αναγνώστες μας, χωρίς να αποκλείουμε άλλα είδη γραφής. Όπως συμβαίνει και με το ελληνικό σινεμά το οποίο ενδιαφέρει και αγγίζει τους Βραζιλιάνους, γιατί παρουσιάζεται η σύγχρονη Ελλάδα και τα οικονομικά προβλήματα. Και για την ποίηση υπάρχει πρόσφορο έδαφος. Ένα καλό παράδειγμα είναι τα ποιήματα του Καβάφη που μετρούν τέσσερις μεταφράσεις στη Βραζιλία. Όμως, πάντα πρέπει να θυμόμαστε ότι έχουμε ένα εκδοτικό εμπόριο που ζει υπό το βάρος οικονομικών προβλημάτων εδώ και πολλά χρόνια.
Τι είναι αυτό που σας συναρπάζει στην ελληνική λογοτεχνία; Θα μπορούσαμε να μιλήσουμε για ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που την ξεχωρίζουν από άλλες εθνικές λογοτεχνίες;
|
Τόσα πολλά πράγματα με συναρπάζουν: από τον Όμηρο της αρχαιότητας μέχρι τη σύγχρονη λογοτεχνία. Προσφάτως, μελετώ για παράδειγμα το πεζογράφημα της Σμαράγδας Μανταδάκη Το Κάλεσμα, το οποίο θεωρώ σημαντικό και ελπίζω να έχω την ευκαιρία να το μεταφράσω. Πρέπει να τονίσω ότι διδάσκω και μεταφράζω και Αρχαία και Νέα Ελληνικά. Είναι θαύμα για μένα να νιώθω σε ένα κείμενο τη δύναμη της γλωσσικής αίσθησης ενός Έλληνα, το οποίο μπορεί να μας δώσει ως αναγνώστες της Βραζιλίας και του κόσμου τη μεταφυσική εμπειρία μέσω της διήγησης ή της ποίησης… και μέσω της ελληνικής γλώσσης που λατρεύω, σε όλες τις μορφές.
Έχοντας υπόψη ότι ο μεταφραστής (της ελληνικής λογοτεχνίας) δεν περιορίζεται μόνο στη μετάφραση του βιβλίου, ποιες δυσκολίες/προβλήματα αντιμετωπίζει από την επιλογή του βιβλίου μέχρι την έκδοση και την κυκλοφορία του; Τι θα προτείνατε εσείς για να βελτιωθεί αυτή η κατάσταση;
Είναι πολλές η δυσκολίες λόγω της οικονομικής και πολιτικής κατάστασης της Βραζιλίας. Αλλά υπάρχουν λύσεις. Κάποια χρόνια πριν το κόστος για ένα βιβλίο ήταν περίπου δέκα φορές μεγαλύτερο από σήμερα. Έχουμε πλέον το διαδίκτυο ως μέσο προώθησης των βιβλίων. Και για το μέλλον έχουμε ένα καινούριο πρόγραμμα για βιβλία που σχετίζεται με τις μελέτες των καθηγητών στο δικό μας Πανεπιστήμιο. Με αυτό τον τρόπο, η μετάφραση που κάνουμε στο πανεπιστημιακό περιβάλλον, μπορεί να δώσει προοπτική στη μεταφραστική μας δραστηριότητα… Μια εμπειρία πάρα πολύ ενδιαφέρουσα είναι η έκδοση του βιβλίου του Νίκου Καζαντζάκη του οίκου Cassará που έκανε μια εκστρατεία-δωρεά, θα λέγαμε, για τη χρηματοδότηση του βιβλίου. Η ιστορία αυτής περίπτωσης μπορεί να ενδιαφέρει τους αναγνώστες σας και να το δουν στην ιστοσελίδα https://www.catarse.me/ElGreco.
Ποιες ιδιαιτερότητες, ενδεχομένως δυσκολίες, υπάρχουν όσον αφορά στη μετάφραση από τα ελληνικά στα πορτογαλικά της Βραζιλίας;
Τα πορτογαλικά έχουν πολλές λέξεις με ελληνικές ρίζες και πολλές φορές αυτή η λεπτομέρεια μας βοηθά στη μετάφραση. Ωστόσο, υπάρχουν πολλές δυσκολίες στον τρόπο έκφρασης. Όταν σκεφτούμε το ρυθμό ενός στίχου, είναι ενδιαφέρουσα η δυσκολία, γιατί συνήθως η μετάφραση στα πορτογαλικά είναι πιο εκτεταμένη, επειδή δεν υπάρχουν κλίσεις. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι το προφορικό “φτου” ή η λέξη «φιλότιμο» ( ή «να μη σε ματιάξω», σαν αρνητική προσφώνηση του «όχι», που δεν υπάρχει στον πολιτισμό μας και συνεπώς είναι πάρα πολύ δύσκολο να μεταφράσουμε…). Σε ανάλογες γραπτές αναφορές πρέπει να κάνουμε μια επιλογή, για να περιγράψουμε τη χειρονομία ή να βρούμε κάποια βραζιλιάνικη χειρονομία που μπορεί να έχει μια αντίστοιχη σημασία.
Ο μεταφραστής είναι ο ίδιος δημιουργός κατά τη μετάφραση ή διαμεσολαβητής ανάμεσα στον συγγραφέα και τον αναγνώστη;
Για μένα ο μεταφραστής παίζει και το ρόλο του δημιουργού κατά τη μετάφραση και είναι διαμεσολαβητής ανάμεσα στο κείμενο και τον αναγνώστη. Προτιμώ να γράφω “ανάμεσα στο κείμενο και τον αναγνώστη”, γιατί πιστεύω στην αυτονομία της καλλιτεχνικής σύμπραξης από τον συγγραφέα, ποιητή, ζωγράφο κ.λπ. Αλλά, ως μεταφραστές, πρέπει να βάλουμε όριο στη δημιουργία μας… και αυτή είναι μια αρχική απόφαση-δυσκολία. Πρέπει, εξάλλου, να διαλέξουμε πώς θα διαμορφωθεί η μετάφραση: Θα σβήσουμε όλο τον υφολογικό τρόπο της πρωτότυπης γλώσσας ή θα κρατήσουμε κάτι για να θυμίσει στον αναγνώστη ότι διαβάζει ένα κείμενο από μια άλλη γλώσσα και από έναν άλλο πολιτισμό; Αυτές είναι ερωτήσεις τις οποίες χρειαζόμαστε να αντιμετωπίσουμε πριν ξεκινήσουμε κάθε λογοτεχνική μετάφραση.
Ποια θεωρείτε εσείς καλή μετάφραση και ποιο θα μπορούσε να είναι το εγχειρίδιο του καλού μεταφραστή;
Δεν πιστεύω σε ένα εγχειρίδιο. Πιστεύω ότι κάθε κείμενο πρέπει να έχει μια κατάλληλη προσέγγιση. Να αρχίσουμε τη μετάφραση με σεβασμό και αγάπη προς το πρωτότυπο. Επίσης, ο μεταφραστής έχει υποχρέωση να κάνει έρευνες ιστορικές, γλωσσικές για τον πολιτισμό, για να μην περιπέσει σε λάθη απόδοσης του κειμένου. Οφείλει να διαλέξει τις στρατηγικές για τη μετάφραση… Σε αυτό το θέμα υπάρχουν ενδιαφέροντα θεωρητικά κείμενα όπως το κλασικό άρθρο του Βάλτερ Μπένζιαμιν. Για μένα η μετάφραση θέλει πολύ διάβασμα και δουλειά… πριν την αρχίσουμε.
Ποια σημαντική εμπειρία που ζήσατε όλα αυτά τα χρόνια, μεταφράζοντας ελληνική λογοτεχνία, θα θέλατε να μοιραστείτε μαζί μας; (ενδεχομένως άγνωστα περιστατικά, η σχέση-επικοινωνία με τον συγγραφέα κ.λπ.)
Πιστεύω ότι αυτή τη στιγμή ζω μια πάρα πολύ σημαντική εμπειρία στο χώρο μετάφρασης. Ετοιμάζομαι να μεταφράσω Το Κάλεσμα. Είναι μια εξαιρετική εμπειρία η επικοινωνία με τη συγγραφέα, την κυρία Σμαράγδα Μανταδάκη, η οποία θα με βοηθήσει σε έναν εποικοδομητικό διάλογο με το πρωτότυπο έργο. Είμαι σίγουρη ότι αυτή η επικοινωνία με τον συγγραφέα, εφόσον είναι εν ζωή, είναι χρήσιμη για μια καλή μετάφραση από τα ελληνικά και από τον ελληνικό πολιτισμό προς τα πορτογαλικά και το βραζιλιάνικο πολιτισμό.
Η Φερνάντα Λέμος ντε Λίμα είναι Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Ελληνικής Φιλολογίας και θεωρίας της λογοτεχνίας και διευθύντρια του Ελεύθερου Προγράμματος Νέων Ελληνικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο της Πολιτείας του Ρίο ντε Τζανέιρο (Universidade do Estado do Rio de Janeiro – UERJ). Έχει διδάξει σε προπτυχιακό επίπεδο Ελληνική Γλώσσα και Ελληνική Λογοτεχνία. Διδάσκει στο μεταπτυχιακό επίπεδο στο Πανεπιστήμιο της Πολιτείας του Ρίο ντε Τζανέιρο και στο Ομοσπονδιακό Πανεπιστήμιο του Ρίο ντε Τζανέιρο. Είναι συγγραφέας των βιβλίων Σκεφτόμαστε Ελληνικά μέθοδος νέων ελληνικών 1 (για τη διδασκαλία της Ελληνικής Γλώσσας) και Entre quartos, ruas e cafés: a poesia homoerótica de K.P.Kaváfis με μελέτες για την ερωτική ποίηση του Καβάφη. Το 2017 δημοσίευσε το άρθρο «Ο ελληνικός πολιτισμός ανά γλώσσα: Ένα πανόραμα της διδασκαλίας των Ελληνικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο του Ρίο ντε Τζανέιρο της Βραζιλίας» στο: Ν. Τσιτσανούδη – Μαλλίδη (επιμ.) Ελληνική Γλώσσα, Πολιτισμός και ΜΜΕ. Από την αρχαιότητα έως σήμερα. Αθήνα: Gutenberg. Αναμένεται να δημοσιευτεί «Το φιλοσοφικό λεξικό του Ιάβλιχου» στο: e-book Πρακτικά Ελληνοβραζιλιάνικου Συμποσίου, οργανωμένο από το Πανεπιστήμιο της Πολιτείας του Ρίο Ντε Τζανέιρο (Universidade do Estado do Rio de Janeiro), Τομέας Ελληνικών Σπουδών (Instituto de Letras), και από το Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, Παιδαγωγικό Τμήμα Νηπιαγωγών. Ετοιμάζει, ακόμα, την έκδοση της μετάφρασης του Περί μυστηρίων του Ιάμβλιχου. Έχει παρουσιάσει μελέτες για την Αρχαία και τη Νέα Ελληνική γλώσσα και λογοτεχνία.
Είναι η εκδότρια του ηλεκτρονικού περιοδικού Το Ελληνικό Βλέμμα (http://www.e-publicacoes.uerj.br/index.php/ellinikovlemma/index).
Ακολουθήστε τo Literature.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλα τα νέα για τον πολιτισμό και την επικαιρότητα από την Ελλάδα και τον Κόσμο.
