Κριτική: ΦΛΟΓΑ ΚΑΙ ΑΝΕΜΟΣ, Στέφανος Δάνδολος, από την Εριφύλη Μαρωνίτη

«ΦΛΟΓΑ ΚΑΙ ΑΝΕΜΟΣ », 10 σκέψεις για το νέο μυθιστόρημα του Στέφανου Δάνδολου, από την Εριφύλη Μαρωνίτη

27 February 2020

***Απαγορεύεται από το δίκαιο της Πνευμ. Ιδιοκτησίας η καθ΄οιονδήποτε τρόπο παράνομη χρήση/ιδιοποίηση του παρόντος, με βαρύτατες αστικές και ποινικές κυρώσεις για τον παραβάτη***

«Μόνο ένας έρωτας μπορεί να αφυπνίσει

μια κοιμισμένη ψυχή

Και μόνο ένας θάνατος μπορεί να αφυπνίσει

Μια κοιμισμένη κοινωνία»

Σεμπαστιάν Πορτάδες: Η ελπίδα των ηττημένων

1. Ξεκίνησα να διαβάζω το νέο μυθιστόρημα του Στέφανου Δάνδολου, με ιδιαίτερο ενδιαφέρον, για το δύσκολο συγγραφικό εγχείρημα που επέλεξε, για τη σύζευξη έρωτα και θανάτου, ατομικού και συλλογικού, μυθοπλασίας και ντοκουμέντου. Στις δημοσιεύσεις που ακολούθησαν την έκδοση του «Φλόγα και Άνεμος» (εκδ. Ψυχογιός) παρακολουθούσα μια εμφανή τάση διαχώρισης των αφηγηματικών υλικών του βιβλίου, που εστίαζαν ανά περίπτωση και διαφορετικά.

2. Πώς αλλιώς θα πείτε; Στο επίκεντρο έχουμε ένα μυθικό ζευγάρι, τον Γέρο της Δημοκρατίας και μια μεγάλη δόξα του ελληνικού θεάτρου που ανήκει στις γυναίκες που περνούν στην ιστορία με το μικρό τους όνομα- η Κυβέλη (Αδριανού). Έναν έρωτα ταραχώδη που ξεκινά το 1920 «με όλους τους οιωνούς εναντίον του» και σε ερεθιστική αναλογία με τα πολιτικά πάθη, μίση, πολέμους, δικτατορίες, νίκες, ήττες κι ανατροπές που χαρακτηρίζουν την ιστορική περίοδο στην οποία εγγράφεται. Έναν έρωτα που ανθίζει, ακμάζει, δοκιμάζεται, έως ότου 30 χρόνια αργότερα να υποχωρήσει στο φαντασιακό, αλλά όχι στη λήθη.

Ένα σπάνιο ντοκουμέντο της ανέκδοτης αλληλογραφίας του ιστορικού ζευγαριού.

Δυο εξαιρετικά πυκνές ιστορικές συγκυρίες της σύγχρονης Ελλάδας: τη μακρά περίοδο της ζωής και της πολιτικής τροχιάς του Γεωργίου Παπανδρέου. Και τις τέσσερις μέρες που περιβάλλουν την κηδεία του, στη δικτατορία των συνταγματαρχών, κηδεία η οποία αναδεικνύεται στην πρώτη μαζική αντιδικτατορική κινητοποίηση του ελληνικού λαού.

3. Είναι ή γίνεται λοιπόν η λογοτεχνία μια σύγχρονη ιστορία; Aναρωτήθηκα, αντιστρέφοντας τον τίτλο του γνωστού κι άκρως ενδιαφέροντος βιβλίου του Ιβάν Γιαμπλόνκα, «Η ιστορία είναι μια σύγχρονη λογοτεχνία» (εκδ. Πόλις). Αξιοποιεί η λογοτεχνία για δικό της αφηγηματικό και μυθοποιητικό όφελος, μια διεθνή τάση στην πολιτισμική ιστορία, που εμπλουτίζει τη γεγονοτολογία (παράθεση των γεγονότων) διασταυρώνοντας την με τη βιογραφία; Στρέφοντας δηλαδή τον ερμηνευτικό και καταγραφικό φακό και στα Υποκείμενα της Ιστορίας, στην γόνιμη αλληλοεπίδραση του ατομικού με το συλλογικό, επιχειρώντας μια άλλη αποκωδικοποίηση – τα «μικρά» κίνητρα που ενδεχομένως μπορεί να κρύβονται πίσω από μεγάλες επιλογές, σημαντικές αποφάσεις, κρίσιμες ενέργειες – φωτίζοντας αθέατες πλευρές, συμβάλλοντας στη κατανόηση του παρελθόντος; Πρόκειται για μια «λογοτεχνία – αλήθεια;»

4. Ο ίδιος ο συγγραφέας, στον οποίο άλλωστε το εγχείρημα σύζευξης ιστορίας – λογοτεχνίας δεν είναι καινούργιο, στο επιλογικό του σημείωμά είναι κατηγορηματικός : «Παρά την ασφυκτική παρουσία της Ιστορίας» γράφει, « το Φλόγα κι Άνεμος» δεν είναι ούτε η καλλιτεχνική βιογραφία της Κυβέλης Αδριανού, ούτε ασφαλώς η πολιτική βιογραφία του Γεωργίου Παπανδρέου. Είναι μυθιστόρημα και πρέπει να διαβαστεί ως μυθιστόρημα».

5. Μια ματιά στην κουζίνα του συγγραφέα μας αποκαλύπτει πάντως ότι τα υλικά της μυθοποιητικής μηχανής είναι καταρχάς επιλεγμένα με επιστημονική προσοχή και διεργασίες εξακρίβωσης: πηγές, βιβλία, ντοκουμέντα, εφημερίδες, αρχεία, οπτικοακουστικά μέσα, αναφορά σε υπαρκτά και αναγνωρίσιμα πρόσωπα, (διεθνείς κι Έλληνες διάσημοι κ δημοφιλείς ). Και βεβαίως οι ανέκδοτες επιστολές Γεωργίου Παπανδρέου και Κυβέλης, στον κορμό της μυθιστορηματικής εξιστόρησης. Είναι πράγματι συντριπτική η παρουσία της Ιστορίας.

6. Ωστόσο, δεν υποτάσσει ούτε τη μικρή ιστορία, και κυρίως δεν υποτάσσει το ίδιο το μυθιστόρημα του Στέφανου Δάνδολου. Ο συγγραφέας κατασκευάζει εξαρχής τη δική του εξιστόρηση, μια νέα διήγηση, μια εμπλουτισμένη σε όλα τα επίπεδα επινοημένη αναπαράσταση του δράματος, με τις δικές της εσωτερικές αλλά και εξωτερικές αλήθειες.

Το «Φλόγα και Άνεμος» είναι ένα πολυσέλιδο μυθιστόρημα, με κινηματογραφική ή και θεατρική γραφή. Μονταρισμένο σε γρήγορες εναλλαγές πράξεων και σκηνών, από πολλές και διαφορετικές οπτικές γωνίες -μαθαίνουμε για παράδειγμα το τι συμβαίνει σε κύκλους διανοούμενων στο εξωτερικό την εποχή της δικτατορίας, παρακολουθούμε μια προβολή του «Ζ» του Γαβρά με τον Μοντάν κ τη Σιμόν Σινιορέ, ένα διάλογο της Μελίνας Μερκούρη με τον Ζυλ Ντασέν.

Ένα μυθιστόρημα, με πολλές παράλληλες αφηγήσεις των κεντρικών ηρώων, ιστορικών προσώπων αλλά και χαρακτήρων που πλάθει εξαρχής ο συγγραφέας (οι λεγόμενοι ανώνυμοι ήρωες). Με προθύστερα, προϊδεάσματα κι αναδρομές. Μια ποικίλη τοιχογραφία εποχής, με τον αφηγηματικό φακό, τη συγγραφική πένα, να μετακινείται συνέχεια. Μια συνεχής ροή γεγονότων, μια σύνθετη πλοκή, που ανακόπτεται ελάχιστες φορές, σε ολιγάριθμα κεφάλαια. Τότε που, με ένα επιδέξιο «επί σκηνής» αφηγηματικό συντονισμό, όλα τα πρόσωπα του δράματος εγγράφονται στην ίδια ιδιότυπη στάση, μοιράζονται τον ίδιο άδηλο ιστορικό και αφηγηματικό χρόνο, σε μια στιγμή φόρτισης ή γαλήνης πριν από την τρικυμία, καθένα με τη δική του αφηγηματική σκευή, όπως σ’ ένα πλάνο που για λίγο παγώνει.

Επίτευγμα χωρίς αμφιβολία.

Επιπλέον, σε όλο το μυθιστόρημα, η μικρή ιστορία εμπλουτίζει κι ενδυναμώνει τη μεγάλη ιστορία εξελισσόμενη σε μια αυτόνομη πλοκή, που διόλου δεν υπολείπεται σε αφηγηματική επεξεργασία και ανάπτυξη. Ποιος δικαιούται άλλωστε να ιεραρχήσει, να αξιολογήσει τα πάθη; Ιδιωτικά ή δημόσια; Επώνυμα ή ανώνυμα; Ο αφηγητής με την επίγνωση του μυθιστοριογράφου δεν πέφτει σε αυτή την παγίδα.

7. Παράλληλα, στην εξιστόρηση των ιστορικών γεγονότων, τον συγγραφέα χαρακτηρίζει αμεσότητα, ευστοχία, νηφαλιότητα και κυρίως – δεν προδίδει το νόημα ενός μυθιστορήματος. Δεν στέλνει μηνύματα, διαπλάθει την Ιστορία. Γιατί είναι η μυθοπλασία που διατηρεί συνεκτικούς τους αρμούς μιας τόσο πολυπρόσωπης διήγησης, και το αναγνωστικό ενδιαφέρον αμείωτο. Ανώνυμοι κι επώνυμοι ήρωες είναι αντανακλάσεις κι αντικατοπτρισμοί του ίδιου όχι μόνον ιστορικού αλλά κι αφηγηματικού παρόντος. Τα υποκείμενα εκτός από αποδέκτες και δρώντα πρόσωπα της ίδιας πολιτικής συγκυρίας μοιράζονται θεματικές και πάθη: αγάπες, ανεκπλήρωτους έρωτες, την αγάπη της εξουσίας, πατρική αναγνώριση ή απόρριψη, την επανάσταση καταπώς την εννοεί και τη βιώνει καθένας, την καταστολή, την αποξένωση, τον εγωισμό, την αναγνώριση, την εξορία, τη φτώχεια, την εγκατάλειψη, την απώλεια, την αλαζονεία, τις εμμονές, την τέχνη. Αλλά όπως η Ιστορία δεν προκαταβάλλεται, κι ανατρέπει εκείνη τη βεβαιότητα ότι στην κηδεία του Γέρου της Δημοκρατίας δεν θα είναι πάνω από πενήντα άτομα (οι σελίδες με την περιγραφή της κηδείας, τους ανθρώπους που συρρέουν από διαφορετικές γωνιές της πόλης με το όνομα και το επίθετο τους, το παιδί με τη μπάλα, είναι εξαιρετικής αφηγηματικής δεξιοτεχνίας) έτσι και για κάθε υποκείμενο/αφηγηματικό πρόσωπο, το πάθος αλλιώς βιώνεται κι αλλού το οδηγεί.

8. Στο επίκεντρο του μυθιστορήματος, η Φλόγα – η Κυβέλη. Αναποδογυρίζοντας την ύφανση, προχωρώντας την ανάγνωση προς το τέλος, βλέπεις ότι είναι ο συνδετικός κρίκος όλων των ιστοριών. Του πρόωρα χαμένου Αλέξανδρου Κροντηρά, αλλά και του Δημήτρη Χορν, του υπασπιστή του Πατακού Φώντα και του τραγικού ζευγαριού Μιχάλη και Φωτεινής, της Όλγας, – το αντεστραμμένο είδωλο της δυναμικής και διεκδικητικής γυναίκας- των παιδιών, των συζύγων, της σταθερά παρακολουθητικής δισέγγονης Βαλεντίνης. Με τον έναν ή τον άλλο τρόπο, όλα ξεκινούν ή επιστρέφουν σε εκείνη. Στην Κυβέλη, το παρατημένο βρέφος που έγινε θρύλος, και παρέμεινε μέχρι τέλους «Πυγμαλίων του εαυτού της».

Εδώ εστιάζει ο Στέφανος Δάνδολος αναπτύσσοντας το κεντρικό θυελλώδες ερωτικό θέμα ως ισχυρό προσωπικό βίωμα, αλλά και τις ομόκεντρες αντανακλάσεις του, μικρότερης δηλαδή τροχιάς ερωτικές ιστορίες. Ο Φώντας με την Όλγα, η Βαλεντίνη με τον άρρωστο ελληνιστή, ο Μιχάλης με τη Φωτεινή, ο Σπύρος και η Αγάπη.

9. «Γιατί λοιπόν δε γράφτηκε ποτέ μέχρι σήμερα κάποιο βιβλίο για τον έρωτά τους;», διαβάζουμε περίπου στη μέση του βιβλίου. «Πώς έγινε κι αυτή η σχέση έμεινε για πάντα βυθισμένη στο σκοτάδι, σε σημείο που ακόμη και το καθεστώς της 21^ης Απριλίου να μην έχει παρά επτά οκτώ αράδες όλες κι όλες στους ογκώδεις φακέλους των πνιγηρών υπογείων;»

10. Ίσως γιατί η πρόκληση είναι μεγάλη και η κατίσχυση της Ιστορίας κίνδυνος υπαρκτός. Πώς κάνεις μυθιστόρημα ζωές σαν μυθιστόρημα; Ο Στέφανος Δάνδολος βουτά στα βαθιά. Η ανταπόκριση του στην πρόκληση/πρόσκληση της Βαλεντίνης Ποταμιάνου, όπως διαβάζουμε στην επιστολή που του στέλνει,

«Έχεις την άδειά μου» του γράφει «να πλάσεις εσύ τη Βαλεντίνη» γίνεται η πυξίδα του.

Αναπλάθοντας την ιστορία σε μια συνεκτική, αυτόνομη διήγηση, τραβώντας μια διακριτή αλλά όχι διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στη μυθοπλασία και το ντοκουμέντο, επιτρέποντας στη μια διήγηση να εισβάλλει στην άλλη, σε ένα συνεχή διάλογο και ώσμωση ανάμεσα στα μικρά και τα μεγάλα, τη συντριβή και την ακατάβλητη επιθυμία για ζωή, μας χαρίζει τη Φλόγα και τον Άνεμο. Μακριά της παγώνει κοντά της καίγεται. Όχι ο αναγνώστης, ούτε η λογοτεχνία. Ο Άνεμος! Αλλά πάντα, με τον έναν ή τον άλλο τρόπο επιστρέφει!