***Απαγορεύεται από το δίκαιο της Πνευμ. Ιδιοκτησίας η καθ΄οιονδήποτε τρόπο παράνομη χρήση/ιδιοποίηση του παρόντος, με βαρύτατες αστικές και ποινικές κυρώσεις για τον παραβάτη***

Η Λουΐζα Μιζάν είναι μεταφράστρια Εβραϊκής λογοτεχνίας. Μέσα από το μεταφραστικό της έργο οι Έλληνες αναγνώστες έχουν γνωρίσει το έργο πολύ σημαντικών συγγραφέων, όπως ο Άμος Οζ, η Αγιέλετ Γκούνταρ- Γκόσεν, ο Εσκόλ Νεβό, ο Έτγκαρ Κέρετ και ο Νταβίντ Γκρόσμαν. Με την ευκαιρία της βράβευσης του Νταβίντ Γκρόσμαν με το Διεθνές Βραβείο Literature.gr Ξένη Λογοτεχνική Φράση της Χρονιάς 2019 από το Literature.gr συνομιλήσαμε μαζί της για τη μετάφραση, τις δυσκολίες της Εβραϊκής λογοτεχνίας, τις σχέσεις της με τους συγγραφείς που μεταφράζει, τον τρόπο που προσεγγίζει ένα έργο ώστε να αποδώσει ένα άρτιο μετάφρασμα. Την ευχαριστούμε πολύ για την ευγενική της προθυμία να μας μιλήσει.

Τέσυ Μπάιλα

Πόσα χρόνια ασχολείστε με τη λογοτεχνική μετάφραση και πώς αποφασίσατε να ασχοληθείτε με τη μετάφραση;

Με τη λογοτεχνική μετάφραση ασχολούμαι τα τελευταία 15 χρόνια. Η ενασχόληση αυτή ήρθε σχετικά αργά στη ζωή μου. Από μαθήτρια ακόμα ονειρευόμουν να ασχοληθώ με το βιβλίο, χωρίς να μπορώ να προσδιορίσω επακριβώς τον τομέα. Τελικά σπούδασα κάτι διαφορετικό και εργάστηκα σε κάτι ακόμα πιο μακρινό. Εξακολουθώ ουσιαστικά να βιοπορίζομαι από ένα επάγγελμα που δεν σχετίζεται με το χώρο της γλώσσας που τόσο αγαπώ. Η μεταφραστική εργασία όμως είναι αυτή που μου δίνει πραγματική ευχαρίστηση, χαρίζοντάς μου συναισθήματα δημιουργικότητας και πληρότητας. Η μετάφραση λογοτεχνικών έργων μπήκε αναπάντεχα στη ζωή μου. Είχα στείλει βιογραφικά σημειώματα σε διάφορους εκδοτικούς οίκους ήδη από το 2001 και ξαφνικά, το 2006, μου ζητήθηκε δείγμα της δουλειάς μου. Έτσι ξεκίνησε αυτό το υπέροχο ταξίδι στο χώρο της λογοτεχνικής μετάφρασης από την εβραϊκή προς την ελληνική γλώσσα.

Πόσο εύκολη είναι η διαγλωσσική μεταφορά ανάμεσα στα Εβραϊκά και στα Ελληνικά σε επίπεδο λογοτεχνίας;

Δεν νομίζω πως μπορούμε να βάλουμε την ταμπέλα «εύκολη» ή «δύσκολη» στη μεταφορά από μια γλώσσα σε μια άλλη. Η μετάφραση είναι μια σύνθετη και απαιτητική δημιουργική διαδικασία. Απαιτεί την εγρήγορση όλων των τεχνικών δεξιοτήτων αλλά και των συναισθημάτων του μεταφραστή. Όταν ξεκινάς τη μετάφραση ενός λογοτεχνικού κειμένου, πέφτεις μεμιάς στα βαθιά νερά και κολυμπάς με όλη σου τη δύναμη για να τα βγάλεις πέρα σε φουρτούνες, τρικυμίες αλλά και σε μπονάτσες. Και οι μπονάτσες κρύβουν πολλές φορές ρουφήχτρες αναπάντεχες, που καλείσαι ν’ αποφύγεις. Ασφαλώς υπάρχουν κείμενα πιο εύκολα ή πιο δύσκολα στη διαγλωσσική μεταφορά τους. Καμιά φορά τα εύκολα είναι επικίνδυνα, μπορεί να αντιμετωπιστούν ελαφρά, με επιπολαιότητα ή αλαζονεία και το μεταφραστικό αποτέλεσμα να είναι αδύναμο ή απογοητευτικό. Κάθε λογοτεχνικό έργο λοιπόν τυγχάνει εκ μέρους μου του ίδιου σεβασμού και της ίδιας προσήλωσης.

Είναι σημαντικό να γνωρίζετε προσωπικά τους συγγραφείς τους οποίους μεταφράζετε;

Δεν είναι πάντα εφικτό να γνωρίσεις τον συγγραφέα προσωπικά. Από πολύ μικρή είμαι φανατική αναγνώστρια λογοτεχνίας. Οι συγγραφείς ήταν οι ήρωές μου, όντα άπιαστα και ονειρικά. Μέχρι σήμερα δυσκολεύομαι να συνειδητοποιήσω πως είναι «απλοί» άνθρωποι. Πάντα αισθάνομαι ένα δέος απέναντί τους. Δεν θεωρώ σημαντικό να τους γνωρίσω προσωπικά. Θεωρώ σημαντικό να γνωρίζω κάποια πράγματα γι’ αυτούς: πού ζουν, πώς ζουν, ποια είναι η πολιτική τους τοποθέτηση και η θέση τους, αν εκφράζεται, πάνω σε κοινωνικά προβλήματα που ταλανίζουν την ανθρωπότητα. Πολλές φορές αυτά τα στοιχεία είναι ορατά στα γραπτά τους. Η μαγεία της γλώσσας, των λέξεων, της φαντασίας τους είναι   συνήθως αρκετή για να σχηματίσεις άποψη για τον άνθρωπο που κρύβεται από πίσω. Η προσωπική γνωριμία από την άλλη, όταν πραγματοποιείται, μου προσφέρει μεγάλη χαρά. Νιώθω ένα δέσιμο μαζί τους, ο μεταφραστής μπαίνει ουσιαστικά στο μυαλό και στην ψυχή του συγγραφέα, γίνεται η φωνή του σε μια άλλη γλώσσα.

Πιστή ή ελεύθερη μετάφραση; Σε ποιο βαθμό μπορεί ένας μεταφραστής να επέμβει στο έργο ενός συγγραφέα;

Η λογοτεχνική μετάφραση πρέπει να είναι απολύτως πιστή στο πρωτότυπο. Να ακολουθεί τη στίξη του κειμένου, τις ανάσες του και τα θέλω του. Δεν το βελτιώνει, δεν το ομορφαίνει, δεν το βιάζει, δεν το αλλοιώνει. Δεν προσθέτει ούτε αφαιρεί. Η επιλογή των λέξεων, των εκφράσεων πρέπει να γίνονται με μεγάλη προσοχή ώστε να αποδίδουν σωστά τις λέξεις και τις εκφράσεις που χρησιμοποιεί ο συγγραφέας τους.

Είναι εύκολο να αποδοθεί ο ηχητικός πλούτος της μεταφραζόμενης γλώσσας στη γλώσσα «στόχο», στη δεδομένη περίπτωση ο ήχος και ο ρυθμός της Εβραϊκής γλώσσας στην Ελληνική;

Θεωρώ πως ο ρυθμός της εβραϊκής γλώσσας είναι αρκετά κοντά στην ελληνική. Υπάρχουν πολλές εκφράσεις και ιδιωματισμοί που αποδίδονται επακριβώς στην γλώσσα μας. Ο ρυθμός της εβραϊκής γλώσσας κυλάει όμορφα και άνετα, ο ηχητικός της πλούτος εκφράζει συναισθήματα που αγγίζουν τον Έλληνα αναγνώστη.

Ασχολείστε και με αντίστροφη μετάφραση;

Σε καμία περίπτωση για λογοτεχνικά κείμενα. Ο μεταφραστής οφείλει να γνωρίζει βαθιά τη γλώσσα στην οποία μεταφράζει, να είναι η μητρική του γλώσσα. Να κατέχει τους γραμματικούς και συντακτικούς κανόνες της γλώσσας του, την εξέλιξή της, τις ιδιαιτερότητές της, τις επιρροές και τις επιδράσεις άλλων γλωσσών πάνω της, την μουσικότητα και τον συναισθηματικό της πλούτο. Η εβραϊκή δεν είναι η μητρική μου γλώσσα, δεν θα αναλάμβανα λοιπόν μια μετάφραση ελληνικού βιβλίου στα εβραϊκά.

Τι θα λέγατε σε έναν επίδοξο μεταφραστή για τις δυσκολίες και τα πλεονεκτήματα της μετάφρασης σε επαγγελματικό επίπεδο;

Θα του έλεγα πως ό,τι θα του δημιουργήσει δυσκολία αποτελεί το πλεονέκτημα αυτής της δουλειάς. Κατ’ αρχάς, είναι ένα επάγγελμα πολύ μοναχικό. Ο μεταφραστής είναι μόνος του μπροστά στο κείμενο που μεταφράζει και τον υπολογιστή του. Συντροφιά του είναι λεξικά και βιβλία που θα τον βοηθήσουν πιθανότατα στο έργο του. Όμως ο άνθρωπος που έχει το πλεονέκτημα να αντέχει αυτή τη μοναχικότητα και απολαμβάνει την προσωπική δημιουργικότητα θα ανταπεξέλθει στην πρόκληση. Η μεγαλύτερη δυσκολία, η πιστή μεταφορά του κειμένου λέξη προς λέξη, η αγωνία που συνοδεύει κάθε φράση που μεταφράζεται, η αντιστοίχιση των εκφράσεων, όλα αυτά αποτελούν συνάμα και τη μεγαλύτερη γοητεία αυτής της δουλειάς. Πόσες φορές δεν σκέφτομαι επί μέρες για να μπορέσω να βρω τη λέξη που έχω κατά νου αλλά δεν λέει να έρθει στη γλώσσα μου; Δύσκολο και βασανιστικό αλλά και μαγευτικό. Είναι μια εργασία επίπονη, υπεύθυνη και σοβαρή που παράλληλα διαμορφώνει τον χαρακτήρα του μεταφραστή, χαρίζοντάς του και ακονίζοντας αρετές και στοιχεία που δεν γνώριζε πως διέθετε.

Περιγράψτε μας λίγο τον τρόπο με τον οποίο εισχωρείτε σε ένα κείμενο προτού αρχίσετε να το μεταφράζετε.

Δεν έχω συγκεκριμένη μέθοδο την οποία ακολουθώ για κάθε κείμενο. Αυτό που θα κάνω απαραιτήτως πριν ξεκινήσω μια μετάφραση, είναι να διαβάσω όσο το δυνατόν περισσότερα δημοσιεύματα, κριτικές για το βιβλίο, συνεντεύξεις του συγγραφέα γύρω από αυτό. Αν αναφέρεται σε κάποιο γεγονός ή κάποιο κλάδο τα οποία δεν γνωρίζω, φροντίζω να ενημερωθώ σχετικά. Για παράδειγμα το εύρημα της κωμωδίας σταντ απ που χρησιμοποιεί ο Γκρόσμαν στο «Ένα άλογο μπαίνει σε ένα μπαρ», ήταν ένα είδος θεάματος που δεν μου είναι πολύ αρεστό, ούτε γνώριζα τα χαρακτηριστικά του. Προσπάθησα λοιπόν να ενημερωθώ σχετικά, βλέποντας κάποια σχετικά βίντεο και διαβάζοντας για διάσημους παρουσιαστές τέτοιων παραστάσεων. Η εποχή μας, με την συνδρομή του διαδικτύου, διευκολύνει τρομερά το έργο μας. Δεν διαβάζω ποτέ το βιβλίο πριν αρχίσω τη μετάφρασή του. Μου αρέσει η αγωνία, «τι θα γίνει μετά;», καθιστά τη δουλειά μου περισσότερο ενδιαφέρουσα.

Πώς προσεγγίζετε τα δυσμετάφραστα μέρη ενός έργου. Υπάρχουν κείμενα που δε μπορούν να αποδοθούν σε μια άλλη γλώσσα διατηρώντας αυτούσια την γλωσσική τους αισθητική; Ποιο κομμάτι του βιβλίου του Νταβίντ Γκρόσμαν σας δυσκόλεψε περισσότερο;

Τα δυσμετάφραστα μέρη ενός έργου απαιτούν ηρεμία, σκέψη και προσωρινή διακοπή της ενασχόλησής μου με το κείμενο. Η απομάκρυνση από την εργασία για ένα μικρό χρονικό διάστημα αφήνει το κείμενο να «αναπνεύσει», να ωριμάσει μέσα στο μυαλό μου, να μου δώσει μόνο του τις λύσεις και τις απαντήσεις που χρειάζομαι. Μετά από αυτό το διάλειμμα, επανέρχομαι διαβάζοντας με μεγάλη προσοχή το δυσμετάφραστο απόσπασμα και βαδίζοντας αργά στην απόδοσή του. Δεν πιστεύω πως υπάρχουν κείμενα που δεν μεταφράζονται ή δεν μπορούν να αποδοθούν  πιστά. Σίγουρα υπάρχουν κείμενα δύσκολα, λέξεις που εκφράζουν τον πολιτισμό ή τα ήθη μιας χώρας και δεν υφίστανται σε άλλη γλώσσα. Θα βρεθεί ο τρόπος, θα αποδοθούν ίσως περιφραστικά, θα δοθεί η λύση. Όσον αφορά το βιβλίο του Γκρόσμαν, δεν υπήρχε κάποιο συγκεκριμένο κομμάτι που με δυσκόλεψε περισσότερο. Με δυσκόλεψε συναισθηματικά αυτό το βιβλίο, η απόδοση του ψυχικού άλγους του ήρωα.

Υπάρχει κάποιο έργο που θα επιθυμούσατε να είχατε μεταφράσει εσείς;

Ένα βιβλίο που έχω «ζηλέψει» που δεν το μετέφρασα είναι το «Ιούδας» του Άμος Οζ. Είναι ένα υπέροχο βιβλίο, που το είχα διαβάσει και θαυμάσει πάρα πολύ και επιθυμούσα πολύ ν’ ασχοληθώ με τη μετάφρασή του. Το σημαντικό είναι όμως πως έτυχε τελικά μιας σπουδαίας μετάφρασης και μπορεί να γίνει κτήμα του ελληνικού αναγνωστικού κοινού.

Διαβάστε το σπουδαίο βιβλίο του Νταβίντ Γκρόσμαν, ”Ένα άλογο μπαίνει σε ένα μπαρ”, από τις Εκδόσεις Ψυχογιός, με την εξαιρετική μετάφραση της Λουΐζας Μιζάν 

Ακολουθήστε τo Literature.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλα τα νέα για τον πολιτισμό και την επικαιρότητα από την Ελλάδα και τον Κόσμο.