***Απαγορεύεται από το δίκαιο της Πνευμ. Ιδιοκτησίας η καθ΄οιονδήποτε τρόπο παράνομη χρήση/ιδιοποίηση του παρόντος, με βαρύτατες αστικές και ποινικές κυρώσεις για τον παραβάτη***

     Η Επιστροφή (2009), το τρίτο μυθιστόρημα του Μιχάλη Μοδινού,  κέρδισε το 2011 το Βραβείο μυθιστορήματος του Ιδρύματος Πέτρου Χάρη της Ακαδημίας Αθηνών. Επανεκδόθηκε πέρυσι στο πλαίσιο των 50χρονων των εκδόσεων Καστανιώτη όπου φιγουράρουν 25 ξένοι (κυρίως νομπελίστες) και 25 σημαντικοί έλληνες ομόλογοί τους. Το ξαναδιαβάσαμε  με ιδιαίτερο ενδιαφέρον, ως προάγγελο όσων ακολούθησαν στη χώρα μας, μιας και μεταξύ άλλων είναι γραμμένο στο τέλος της επίπλαστης εποχής της νεοελληνικής ανάπτυξης και της νόθας ευημερίας (της έκτοτε ονομασθείσας «εποχής της κρίσης»).

    Σε αδρές γραμμές η υπόθεση  έχει ως εξής: Ο Απόστολος Ζήρας, βετεράνος αρχαιολόγος, χήρος, με παιδί και εγγόνι, πρώην υψηλόβαθμο στέλεχος της δημόσιας διοίκησης και πιεζόμενος από παρελθόντα σκάνδαλα που χτίσθηκαν πάνω σε ελάσσονα αδικήματα, επιστρέφει στο πατρογονικό του σπίτι στο Νότιο Πήλιο – εκεί όπου περνούσε τα καλοκαίρια της νεότητάς του.  Περιδιαβαίνοντας τα παλιά του λημέρια και συνήθως απευθυνόμενος στον πιστό του σκύλο, τον αντλημένο από την Πηνελόπη Δέλτα «Μάγκα», αναπολεί το παρελθόν, ανασκάπτει τα ερείπια της ζωής του, ανασύρει  αναμνήσεις και αναμοχλεύει τα αισθήματά του για το χωριό αυτό  του Πηλίου  κατά τα εφηβικά του χρόνια στη δεκαετία του ’50. Ανασκάπτει μνήμες από την οικογένειά του στις ξέγνοιαστες διακοπές της εκεί, κι από την οικογένεια Μακρή που παραθέριζε ταυτόχρονα στο ίδιο χωριό. Επικεντρώνεται ιδιαίτερα στην κυρία Μακρή και την κόρη της με τις οποίες ήταν ταυτόχρονα ερωτευμένος, στον κοσμοπολίτη αλεξανδρινό θείο του, τον «Γέρο», που υπήρξε ο δεύτερος πατέρας του μετά το θάνατο του φυσικού κατά τον Εμφύλιο, αλλά και στα μεταγενέστερα χρόνια:  τη γυναίκα του, τις ευθύνες του για το χαμό της και τη σχετική ρήξη με το γιο του, στιγμές από την καριέρα  και το διωγμό του από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης με πρόσχημα υπηρεσιακές του ατασθαλίες. Ο αρχαιολόγος, ως άλλος Οδυσσέας, ενώ καταφεύγει στη «φωλιά» του  Πηλίου για να αποφύγει τους διώκτες του και να βρει αναπαμό και ξεκούραση, σιγά σιγά ξανοίγεται στο νέο περιβάλλον του παλιού του τόπου, αναπροσδιορίζεται, ξαναστήνει τις ισορροπίες του, έρχεται σε δυναμική σύγκρουση με  τα κανάλια της τηλεόρασης που τον ανακαλύπτουν και ξαναπιάνει το νήμα της ζωής του με ένα νέο έρωτα….  

    Αποκαλύπτεται αμέσως η πολύ προσεγμένη και αρχιτεκτονικά καλοδουλεμένη δομή του βιβλίου – σταθερό, πια, χαρακτηριστικό των μυθιστορημάτων του Μοδινού. Στην Επιστροφή, όπως και στα προγενέστερα, Χρυσή Ακτή (Εκδόσεις Καστανιώτη 2005) και Ο Μεγάλος Αμπάϊ (Εκδόσεις Καστανιώτη 2007), αλλά και στη μεταγενέστερη Άγρια Δύση του (2013) κατασκευάζεται ένα επαναλαμβανόμενο μοτίβο το οποίο περιέχει την περιοδική εναλλαγή της οπτικής της αφήγησης πάνω στο γενικό σχήμα του δίπολου «εσωτερικό – εξωτερικό τοπίο». Μάλιστα στην Επιστροφή η εναλλαγή αυτή συμπίπτει με την εναλλαγή των κεφαλαίων: Στα «μονά» κεφάλαια μιλά ο πρωταγωνιστής, στα «ζυγά» ο εξωτερικός παρατηρητής -ο Χορός των κατοίκων του χωριού, η κοινή γνώμη- που παρακολουθεί τον πρωταγωνιστή στο «παρόν», στον ευθύ και τρέχοντα χρόνο εξέλιξης της μυθιστορίας. Ο πρωταγωνιστής κινείται κυκλικά: βουτά στο παρελθόν, περιηγείται  στα αισθήματα  και τις αναμνήσεις του από πρόσωπα, τόπους και καταστάσεις και επανέρχεται, με ολοένα και πιο επεξεργασμένη ταυτότητα, στην επιφάνεια του παρόντος χρόνου, για να συνεχίσει τη δράση του. Ο Χορός, από την άλλη, στέκεται στα πραγματικά στοιχεία καθώς καταγράφει και αξιολογεί τις ενέργειες του πρωταγωνιστή. Αποφαίνεται εν είδει δικαστηρίου, σε πρώτο πληθυντικό πρόσωπο, χωρίς να διασταυρώνεται με τις διαθέσεις του ήρωα, χωρίς να επικοινωνεί με τους εσωτερικούς τους κώδικες, απλώς τεκμαίροντάς τους  από τα επιφαινόμενα.

   Η χρήση του Χορού, σε υποκατάσταση και συμπαραδηλωτική αμφισβήτηση του συνήθους, άμετρου, παντογνώστη παρατηρητή της τριτοπρόσωπης αφήγησης, καθώς και η αντιπαράθεση πρωταγωνιστή –Χορού, αποτελούν  πρωτότυπα ευρήματα μεταξύ άλλων ως προς  την αντίθεση δημόσιου – ιδιωτικού, την αποκρυπτογράφηση των προσεγγίσεων και την στάθμιση των αληθειών που κρύβει μια «επιστροφή», την ισορροπημένη απόδοση των όψεων του τόπου και των εικόνων των πρωταγωνιστών της, τη δικαιότερη ανάγνωση της κατάστασης και της εξέλιξης της ελληνικής περιφέρειας και την ακριβέστερη κατανόηση των στάσεων των ανθρώπων και  φορέων της.  Μάλιστα, πριν  από  την πολύκροτη «υπόθεση Ζαχόπουλου» (ποιος τη θυμάται άραγε;) ο συγγραφέας συλλαμβάνει μια αντίστοιχη τραγωδία να ξεσπά από τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης. Ο πρωταγωνιστής σύρεται σε δημόσια έκθεση όχι λόγω ενός γενικού ενδιαφέροντος για τις αρμοδιότητες και το έργο του ως δημοσίου λειτουργού αλλά εξαιτίας συμπεριφερειολογικών δευτερευόντων και παραπολιτικής τάξης παραπτωμάτων   κατά την άσκηση των καθηκόντων του. Τα ΜΜΕ βάλουν εναντίον του κάνοντας    κατάχρηση της εύθραυστης γραμμής μεταξύ ιδιωτικού και δημοσίου. Ο Μοδινός τακτοποιεί την οπτική των Μέσων μακριά από τη γνώμη του δήμου, την «κοινή γνώμη»: Συνήθως η πρώτη αποσιωπά την όποια κλιμάκωση των αξιών υπηρετεί και κινείται στον άμεσο, ανώριμο χρόνο της επικαιρότητας, οπότε προκαλεί  θολές συγκρούσεις, ενώ η δεύτερη κινείται στο ηθικό πλαίσιο  κάποιου είδους  παράδοσης και προϋποθέτει μια επεξεργασμένη κοινή εμπειρία για να αξιολογήσει τα αντικείμενά της.

    Ο  Μοδινός διερευνά και πάλι εδώ, με ποικίλους τρόπους, τα ζητήματα της ταυτότητας και της ανθρώπινης περιπέτειας. Προσωπικά εντόπισα στο μυθιστόρημα περί τα δέκα σχετικά παραδείγματα: ατομικές φυγές, μετεξελίξεις και μετεγκαταστάσεις, μετακινήσεις νομάδων,  γεωγραφική διασπορά φυλετικών ομάδων, ακόμη και μετά θάνατον εξόρμηση. Η Επιστροφή (η κάθε επιστροφή) είναι η ίδια ένα ταξίδι, μόνο που εδώ ο Οδυσσέας  μετασχηματίζει την εστία του σε εφαλτήριο για μια νέα περιπέτεια: ένα ταξίδι προς την αρχή, προς το σημείο εκκίνησης, προς την εστία. Ένα ταξίδι ανάσυρσης, επαναγωγής, ανασύστασης, επανανοηματοδότησης όλων όσα συνιστούν την «ανθρώπινη εστία», μια ανίχνευση των εποχών τους, μια αποκατάσταση της πορείας τους, μια ανασκαφή, με άλλα λόγια, της περιπέτειας τους. Και ακόμη: όπως κάθε ανασκαφή καταλήγει σε μιαν επανεγγραφή, έτσι και η Επιστροφή επανεγγράφει τις «εστίες» μεταμορφώνοντάς τες σε διαρκείς επανεκκινήσεις πάνω στo ατέρμονο διάνυσμα της ανθρώπινης περιπέτειάς τους. Άλλωστε, αυτό το εξουθενωτικά αισιόδοξο -για την ανελέητη ελευθερία του- συμπέρασμα, δίνει το θυμικό τόνο της ελπίδας σε ολόκληρο το μυθιστόρημα.

   Η θεματολογική συγγένεια του βιβλίου με τον Μεγάλο  Αμπάϊ  και την μεταγενέστερη Εκουατόρια (2016, Κρατικό Βραβείο Μυθιστορήματος και Βραβείο περ. Literature) είναι, νομίζω, σαφής: Και εκεί όπως  εδώ, η ανακάλυψη των πηγών της ύπαρξης γίνεται μέσα από την ανάστροφη παρακολούθηση της εξέλιξής τους – εκεί, μέσα από την κατά τα ανάντη του ποτάμιου ρου εξερεύνηση των πηγών, εδώ, μέσα από την κατά τα ανάντη του χρόνου ανασκαφή των εστιών. Κι ακόμη, ας θυμηθούμε την Χρυσή Ακτή  (2005) όπου μυθιστορείται η φυγή του πρωταγωνιστή από την πόλη  και την οικογένειά του προς αναζήτηση ενός στέρεου χώρου ανάπτυξης του εαυτού του – στέρεου  με βάση την ταυτότητα που τα όνειρα και οι προσδοκίες της ζωής του συνέθεσαν. Στο ταξίδι αυτό που επιχειρεί ο πρωταγωνιστής  αναδύονται οι κρίσιμες συνιστώσες της ταυτότητας αυτής μέσα από την αντιπαραβολή πολιτισμικών παραδειγμάτων στα οποία έζησε. Στο Μεγάλο Αμπάϊ  μυθιστορείται  η περιπέτεια ενός «επαγγελματία ταξιδευτή», του ναυτικού Στρατή, ο οποίος υπόκειται στη σύνθεση μιας ταυτότητας από την σύγκρουση των πολιτισμών που συνεξελίσσεται με την πρόοδο της εξερευνητικής αποστολής για τον «Ιερό Ποταμό» στην οποία συμμετέχει. Εδώ πάλι, στην Επιστροφή, μυθιστορείται η επιστροφή ενός αρχαιολόγου -ενός εξερευνητή της ιστορίας- στην πατρογονική γη και η αναδίφηση της ταυτότητάς του μέσα από την περιπέτεια της ζωής και του τόπου του.

    Με την εξωστρέφεια  των θεματικών του γραμμών, (τον κοσμοπολιτισμό, όπως έχει κατ΄ επανάληψη επισημάνει μεταξύ άλλων και ο κριτικός Δημήτρης Ραυτόπουλος ) που προσκομίζει στα  λογοτεχνικά μας πράγματα, ο Μοδινός  ορίζει  την ανθρώπινη περιπέτεια ως το αναπόφευκτο και ατέρμονο ταξίδι επαναπροσδιορισμού της ταυτότητας, ή, ισοδύναμα, την ταυτότητα ως τη διαρκή ανασκαφή της μεταμορφούμενης αλήθειας των εστιών. Εστίες αποτελούν τα ενδιαιτήματα των ανθρωπίνων σχέσεων, οι τόποι συγκέντρωσης ανθρώπινης ενέργειας – από εκείνη των μικρών στοργικών συστημάτων της οικογένειας, των φιλιών και των ερώτων ως αυτήν των μεγάλων συστημάτων, των συλλογικών θεσμίσεων και των πολιτισμικών ενοτήτων. Στο πλαίσιό τους προβάλλουν οι ανθρώπινες ζωές. Θα τολμούσαμε να ισχυρισθούμε ότι ο συγγραφέας αντιστρέφει τη συνήθη διάταξη: Η μεταφυσική των ανθρωπίνων είναι ο τόπος, το τοπίο, αν όχι η ίδια η φύση που προβάλλεται  εδώ  (και αλλού)  ως πρωταγωνιστής της αφήγησης. Η φύση  «χρονίζεται» – σε αυτήν  εγγράφεται και  συλλέγεται η ανθρώπινη ιστορία. Συνιστά τον ορίζοντα της κοινωνίας. Πρόκειται για ένα ιδιότυπο οικολογικό υπαρξισμό ή αλλιώς  για την  Οικολογία  ως  Μεγάλη Αφήγηση; Πιθανότατα ναι, μπορούμε να το ισχυρισθούμε τώρα που είμαστε ολίγον σοφότεροι.

     Δεν είναι  τυχαίος ούτε ο τίτλος του βιβλίου ούτε η επιλογή του αρχαιολόγου- ονόματι Απόστολου- ως πρωταγωνιστή. Η σπειροειδής κίνηση που είναι το σταθερό σχήμα ανέλιξης των μυθιστοριών του Μοδινού, φαίνεται να αντανακλά στην ίδια την πεποίθηση του συγγραφέα σχετικά με την ανθρώπινη κατάσταση: Ο Απόστολος Ζήρας, για να διαφύγει από τους διώκτες και να ξαναβρεί τον εαυτό του γυρίζει στην εστία του και αναγνωρίζει ως τέτοια όχι μόνο το παλιό σπίτι αλλά και την πατρογονική γη, τον τόπο και τα τοπία του, την κοινωνία που υπήρξε και τις δομές που την στήριξαν, το ύφος και τον πολιτισμό που απέπνεε, τους μύθους που την συντηρούσαν ή την κατέτρωγαν, τη γειτονιά, τους ανθρώπους, τα πρόσωπα που ξεχώρισαν, τις ερωτικές και άλλες σχέσεις που γεννήθηκαν και πέθαναν, τα αισθήματα που αναπτύχθηκαν, τις σκέψεις που διαμορφώθηκαν. Όμως,  με την επιστροφή του, ο Ζήρας επαναπατρίζεται σε μιαν άλλη εποχή του τόπου του και ως «ξενιτεμένος» ανασκάπτει τον εαυτό  και το περιβάλλον του ανασύροντας, καταμετρώντας και συγκρίνοντας τις αποκλίσεις που επήλθαν από τις τότε προσδοκίες και αναμονές. Το βιβλίο παρακολουθεί αυτή τη διαδικασία καταγράφοντας έξοχα τις μεταβολές της ελληνικής υπαίθρου, της φύσης  και της κοινωνίας της επαρχίας: την αλλοίωση του περιβάλλοντος, την υποβάθμιση των τοπίων, την απονεύρωση των κοινωνιών, την απερήμωση των ανθρώπων. Ταυτόχρονα, με ανάλαφρη, ρέουσα εξιστόρηση –εμποτισμένη με  τρυφερό αυτοσαρκασμό, και  συμπόνια-  περιγράφει τις παλιές και τις νέες καταστάσεις, τα παλαιά και τα νέα αυτονόητα, τις πηγές ανθρωπιάς που κάποτε ευδοκίμησαν και που πάντα αναφύονται.      

     Δεν είναι πολλοί οι πεζογράφοι που επιχείρησαν ολιστικές τοιχογραφίες της εποχής τους οι οποίες να εμπεριέχουν την περιγραφή του τόπου και των εικόνων του, να αποτυπώνουν τις χαρακτηριστικές ομάδες και την κίνησή τους μέσα στο κοινωνικό σύμπλοκο, να σχηματοποιούν τους διακριτούς ανθρωπότυπους, να αναδεικνύουν την ατμόσφαιρα που επιβάλλουν οι ποικίλες εξουσίες και τα μυθεύματά τους καθώς σχηματίζουν το δημόσιο βίο και καθορίζουν τη μοίρα των ιδιωτικών υπερβάσεων.  Ο Μοδινός επιχειρεί στην Επιστροφή του τα παραπάνω και αξιώνεται να εικονογραφήσει και να ζωντανέψει τη σύγχρονη μεταπολεμική Ελλάδα – από το ’45 περίπου  μέχρι και σήμερα: εποχή που υλοποίησε την εγκατάλειψη της υπαίθρου και κατέστησε τον όρο «περιφερειακή ανάπτυξη» σχεδόν ισοδύναμο με την άγρια εκμετάλλευση κατακερματισμένων πόρων φθινουσών περιοχών. Εστιάζει, μάλιστα στον κρίσιμο, αλλά λογοτεχνικά απολύτως παραμελημένο, παραγωγικό και κοινωνικό μαρασμό της αστικής επαρχίας. Έτσι, αξιοποιώντας αφενός το επιστημονικό του έργο στην οικολογία, την οικογεωγραφία και τα ζητήματα ανάπτυξης και αφετέρου την σημαντική του εμπειρία από την ελληνική περιφέρεια  και τα δημόσια πράγματα στη χώρα μας, συνθέτει ένα πλήρη πίνακα όλης αυτής της περιόδου, δημιουργώντας, όχι μόνο ένα υψηλής υπαρξιακής έντασης μυθιστόρημα ιδεών, αλλά και ένα διαυγούς αλήθειας λογοτέχνημα. 

Μιχάλης Μοδινός,  Επιστροφή, σελ. 384, Καστανιώτης 2018, (ά έκδοση 2009)

 *** Η Ευγενία Αντωνίου είναι  Χημικός Μηχανικός Ε.Μ.Π., περιβαλλοντολόγος, Γενική Διευθύντρια στο Υπουργείο Ανάπτυξης. Κριτικές της έχουν δημοσιευθεί  σε ποικίλα έντυπα. 

Ακολουθήστε τo Literature.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλα τα νέα για τον πολιτισμό και την επικαιρότητα από την Ελλάδα και τον Κόσμο.