***Απαγορεύεται από το δίκαιο της Πνευμ. Ιδιοκτησίας η καθ΄οιονδήποτε τρόπο παράνομη χρήση/ιδιοποίηση του παρόντος, με βαρύτατες αστικές και ποινικές κυρώσεις για τον παραβάτη***
Η χρονιά θανάτου του Ρικάρντο Ρέις, José Saramago, Εκδόσεις Καστανιώτη
Ο λευκασμένος ήλιος χτυπά στις βρεγμένες στέγες, μια σιωπή κατεβαίνει στην πόλη,
όλοι οι ήχοι είναι πνιχτοί, αθόρυβοι, η Λισαβόνα μοιάζει φτιαγμένη από βαμβάκι που τώρα στάζει.
Ο Πορτογάλος συγγραφέας José Saramago (1922-2010) έλαβε το βραβείο Nobel το 1998. Θεωρείται από τους σπουδαιότερους συγγραφείς. Στο μυθιστόρημα Η χρονιά θανάτου του Ρικάρντο Ρέις (Καστανιώτης 2021, μετάφραση Αθηνάς Ψυλλιά) εμπνέεται από τον συμπατριώτη του ομότεχνο Φερνάντο Πεσσόα και χρησιμοποιεί ως πρωταγωνιστή τον Ρικάρντο Ρέις, ένα από τα ετερώνυμα του Πεσσόα. Στις σελίδες του συνθέτει το πορτρέτο της Πορτογαλίας, ιδιαίτερα της Λισαβόνας.
Ο συγγραφέας Fernando Pessoa (1988-1935) έζησε στη Λισαβόνα μια ζωή αποτραβηγμένη και μοναχική. Τα διαφορετικά προσωπεία που δημιούργησε τα ονόμασε ετερώνυμα. Πρόκειται για ολοκληρωμένες προσωπικότητες, χαρακτήρες απολύτως αληθοφανείς, παρότι εξολοκλήρου επινοημένους. Μέχρι σήμερα η κριτική έχει ταυτίσει περισσότερα από 70 διαφορετικά ονόματα και προσωπικότητες που αποτελούν altera ego του Πεσσόα. Από τα πιο γνωστά: Αλμπέρτο Καέιρο (Alberto Kaeiro), Ρικάρντο Ρέις (Ricardo Reis), Αλβάρο ντε Κάμπος (Alvaro de Campos), Μπερνάρντο Σοάρες (Bernardo Soares).
Ο Σαραμάγκου αποδίδει στον πρωταγωνιστή του μυθιστορήματος στοιχεία της προσωπικότητας του Πεσσόα. Τον βάζει να συνομιλεί με εκείνον, παρότι έχει πεθάνει. Η γοητευτική μυθοπλασία κινείται ανάμεσα στο φανταστικό και το πραγματικό. Χρόνος της η εποχή θανάτου του Πεσσόα, με το alter ego του Ρικάρντο Ρέις να επιζεί του δημιουργού του. Η πρώτη μας συνάντηση μαζί του διαδραματίζεται στο βρετανικό υπερωκεάνιο Χάιλαντ Μπριγκέιντ, καθώς επιστρέφει από τη Βραζιλία, αποικία της Πορτογαλίας, όπου ζούσε για χρόνια. Το πλοίο μπαίνει στον Τάγο και δένει στην προκυμαία της Αλκάνταρα. Βρισκόμαστε στο έτος 1936.
Πέρα απ’ τις αποθήκες της προκυμαίας ξεκινά η σκυθρωπή πόλη, αποτραβηγμένη πίσω από προσόψεις και τείχη, προφυλαγμένη προς το παρόν απ’ τη βροχή, τραβώντας λες μια κουρτίνα θλιβερή και κεντημένη, κοιτάζοντας έξω με μάτια κενά, ακούγοντας το γουργούρισμα του νερού στις στέγες, απ΄ την υδρορροή μέχρι κάτω, ως τον βασάλτη των ρείθρων, τον καθαρό ασβεστόλιθο των πεζοδρομίων, τις πληθωρικές σχάρες των υπονόμων, σηκωμένες κάποιες, μπας και είχε πλημμύρα. (σελ. 11)
Μετά τη μακρόχρονη απουσία του από τη χώρα, ο γιατρός και ποιητής Ρικάρντο Ρέις περιδιαβαίνει τις πλατείες και τους δρόμους της Λισαβόνας σαν τον Οδυσσέα του Τζόις ή τον flâneur parisien Μπωντλαίρ. Μας ξεναγεί στα μνημεία και την κουλτούρα της. Διαβάζει το βιβλίο The god of labyrinth. Ο τίτλος είναι αποκύημα της φαντασίας του Χόρχε Λουίς Μπόρχες. Ο Σαραμάγκου όμως το αποδίδει στον Herbert Quain, χαρακτήρα του Μπόρχες στο έργο του Εξετάζοντας το έργο του Χέρμπερτ Κουέιν.
Η διήγηση είναι γραμμική με διαρκείς αναδρομές στο παρελθόν. Τα δημοσιογραφικά στοιχεία από τις αναγνώσεις του Ρικάρντο Ρέις, φανατικού αναγνώστη της εφημερίδας, συνιστούν ανάγλυφη τοιχογραφία της εποχής. Αναπαριστούν τη δεκαετία του ’30 λίγα μόλις χρόνια πριν τον Β. Π. Πόλεμο, με την Κοινωνία των Εθνών, τον ισπανικό εμφύλιο, την άνοδο του φασισμού στην Ευρώπη, τη δικτατορία του Σαλαζάρ στην Πορτογαλία.
Στο ξενοδοχείο Μπραγκάνσα όπου θα διαμείνει ο Ρικάρντο Ρέις τον πρώτο καιρό, θα έρθει σε επαφή με το περιβάλλον της πόλης και τον κομφορμισμό της. Θα ανακριθεί από το καθεστώς, θα γνωρίσει δύο γυναίκες με τις οποίες θα σχετιστεί, την καμαριέρα Λίντια και την Μαρσέντα, κόρη συμβολαιογράφου από την Κουίμπρα. Οι άνθρωποι του ξενοδοχείου θα αποτελέσουν τον πρώτο κύκλο γνωριμιών του πάνω στον οποίο θα στηθεί η πλοκή. Ο Πεσσόα, οι στίχοι του και άλλα ετερώνυμά του, εμπλέκονται διαρκώς στο μυθιστόρημα.
Ο Σαραμάγκου κατονομάζει πολιτικούς και στρατιωτικούς παράγοντες της εποχής. Η Πορτογαλία, παγκόσμια αυτοκρατορία για έξι περίπου αιώνες, με αποικίες στη Νότια Αμερική, την Αφρική, την Ινδία, τη νοτιοανατολική Ασία, θα βρεθεί στα τέλη του 19ου αιώνα σε παρακμή. Τα έτη 1932-1968 θα κυβερνηθεί από τον οικονομολόγο Αντόνιο ντι Ολιβέιρα Σαλαζάρ (1889-1970) ο οποίος θα εμφανιστεί ως σωτήρας, ικανός να βγάλει τη χώρα από τις συνεχόμενες πολιτικές κρίσεις, το οικονομικό τέλμα, την αποικιοκρατική παρακμή. Όμως θα επιβάλλει ένα νέο είδος απολυταρχίας, την κορπορατική, κράμα αυταρχικής διακυβέρνησης και αυστηρού καθολικισμού.
Ο Σαραμάγκου περιγράφει το πολιτικό τοπίο της πατρίδας του, αλλά και το λογοτεχνικό, με κέντρο αναφοράς τον εθνικό ποιητή Λουίς ντε Καμόες (Luís Vaz de Camões, 1524-1580). Ο ανδριάντας του δεσπόζει στην καλλιτεχνική περιοχή Σιάντου της Λισαβόνας, αλλά και στο περίφημο Μνημείο των Αποκαλύψεων, στην περιοχή Μπελέμ, όπου απεικονίζονται τα πέτρινα μνημεία των Πορτογάλων ηρώων την εποχή των Ανακαλύψεων. Εκεί υπάρχει και το άγαλμα του ποιητή Καμόες. Κρατά στα χέρια το έργο του Λουσιάδες (Os Lusíadas), που περιγράφει το ταξίδι του θαλασσοπόρου Βάσκο ντα Γκάμα προς τις Ινδίες. Το ποίημα παρουσιάζει ομοιότητες με έργα της αρχαίας ελληνικής και ρωμαϊκής γραμματείας.
Ο αναγνώστης βαδίζει στα στενά δρομάκια της Λισαβόνας. Πίνει καφέ στο Μαρτίνιο, όπου σύχναζε ο Πεσσόα. Μαθαίνει για το ραδιόφωνο, τις τέχνες, τη φιλοσοφία της εποχής, αλλά και για τις γιορτές, το καρναβάλι της Βραζιλίας, της Πορτογαλίας. Οι ψυχογραφίες είναι υποδειγματικές. Οι περιγραφές λεπτομερείς. Ψυχή τους, το πλήθος και ο Πεσσόα. Η Λισαβόνα, βροχερή κυρίως, αλλά και ηλιόλουστη τους ζεστούς μήνες, παρουσιάζεται με ένα πέπλο μαγείας. Η αφήγηση με χιούμορ και σαρκασμό.
Είναι ευνοϊκή η χρονιά, οι μακαρίτες πάνε αράδα, φυσικά κάθε εποχή αρπάζει ό, τι βρει, έναν πάνω, έναν κάτω, κάποιες φορές με μεγαλύτερη ευκολία, όταν υπάρχουν πόλεμοι και επιδημίες, κι άλλες μονότονα και σπυρί σπυρί, δεν είναι όμως σύνηθες, μέσα σε λίγες εβδομάδες, άθροισμα νεκρών τέτοιας ποιότητας, ντόπιων και ξένων, δεν μιλάμε για τον Φερνάντο Πεσσόα, που αυτός πια πάει και, χωρίς κανείς να ξέρει, μερικές φορές από δίπλα περνάει, αλλά μιλάμε για τον Λεονάρντο Κουίμπρα, που επινόησε τον δημιουργισμό, τον Βάγιε-Ινκλάν, συγγραφέα της Μυθιστορίας των λύκων, τον Τζον Γκίλμπερτ, που έπαιξε στην ταινία Η μεγάλη παρέλαση, τον Ράντγιαρντ Κίπλινγκ, ποιητή του If, και, last but not least, τον βασιλιά της Αγγλίας Γεώργιο Ε΄, τον μόνο με εγγυημένη διαδοχή. Βέβαια συνέβησαν και άλλες δυστυχίες, έστω υποδεέστερες, όπως ο φτωχός γέρος που θάφτηκε ζωντανός και πέθανε στην καταιγίδα, ή τα είκοσι τρία άτομα που ήρθαν απ’ το Αλεντέζο, δαγκωμένα από γάτα που κατελήφθη από λύσσα, αποβιβάστηκαν, μαύρα σαν σμήνος κοράκων με κουρελιασμένα τα φτερά, γέροι, γυναίκες, παιδιά, πρώτη φωτογραφία της ζωής τους, δεν ξέρουν προς τα πού να κοιτάξουν, τα μάτια τους αρπάζονται απ’ οποιοδήποτε σημείο του χώρου, απελπισμένα, φτωχοί άνθρωποι, και δεν είναι μόνο αυτοί. (σελ. 106)
Η Λίντια, η απλή ξενοδοχειακή υπάλληλος με την οποία συνάπτει ερωτική σχέση ο Ρικάρντο Ρέις, αποτελεί persona του Σαραμάγκου. Βαθιά πολιτικοποιημένο πρόσωπο. Χωρίς σπουδές και με στοιχεία λαϊκότητας, ορίζει το σώμα της και τις επιλογές της. Έχει την αυθεντικότητα και τον πραγματισμό μιας προσωπικότητας ξένης προς τις Λυδίες, τις Χλόες και τα άλλα πρόσωπα της ρομαντικής γοητείας που καταγράφει ο Ρέις στα ποιήματά του. Η Μαρσέντα, το έτερο γυναικείο πρόσωπο, καχεκτική, με στοιχεία ρομαντικά και παραλυσία στο αριστερό χέρι.
Ο πρωταγωνιστής Ρικάρντο Ρέις, εκφραστής ενός μπωντλαιρικού spleen, υποφέρει από παραίτηση, από έλλειψη ενδιαφέροντος για τη ζωή. Εικονοποιεί τον mélancolique, τον άνθρωπο με τη βαθιά υπαρξιακή απομόνωση που αντανακλά την προσωπική και συλλογική παρακμή, αλλά και τον πεσιμισμό του συγγραφέα.
Το μυθιστόρημα του Ζοζέ Σαραμάγκου Η χρονιά θανάτου του Ρικάρντο Ρέις είναι έργο πολιτικό και φιλοσοφικό, υπαρξιακό και ουμανιστικό. Στοχάζεται πάνω στον θάνατο και τη ζωή, τον έρωτα και την τέχνη. Αναφέρεται σε θέματα ταξικά και θρησκευτικά, αλλά και καθημερινά. Μιλά για την ελευθερία και τη δέσμευση, την οικογένεια, τη μοναξιά, τα ΜΜΕ, τη μνήμη, τη λήθη, τους διανοούμενους, τα γηρατειά, τη νοσταλγία, το πεπρωμένο. Με συνεχή αυτοαναφορικότητα, μακροπερίοδο λόγο μέσα στον οποίο ενσωματώνει και τους διαλόγους, με χρήση ελεύθερου πλάγιου λόγου και άλλες μοντερνιστικές τεχνικές, ο μάγος της γραφής Σαραμάγκου γοητεύει με τη δύναμη του λόγου, τις γνώσεις, τις περιγραφές, τις κινηματογραφικές σκηνές.
Αξίζει να επαινέσουμε την Αθηνά Ψυλλιά για την εξαιρετική μετάφραση, αλλά και τα κατατοπιστικά της σχόλια που δίνουν στον αναγνώστη τη δυνατότητα να χαρεί το κορυφαίο και κλασικό μυθιστόρημα του Σαραμάγκου Η χρονιά θανάτου του Ρικάρντο Ρέις.
Ο Ρικάρντο Ρέις γρήγορα βαρέθηκε την κουρελαρία της παρέλασης, αλλά την παρακολούθησε αποφασιστικός, ό,τι κι αν είχε να κάνει δεν ήταν πιο σημαντικό απ’ το να βρίσκεται εδώ, δυο φορές ψιχάλισε, και μία έπιασε δυνατή βροχή, κι ύστερα είναι κάποιοι που υμνούν το πορτογαλικό κλίμα, δεν λέω όχι, αλλά για καρναβάλι δεν κάνει. Στο τέλος της μέρας, όταν είχε τελειώσει η παρέλαση, ο ουρανός καθάρισε, ήταν απόγευμα, αυτοκίνητα και άρματα πήραν τον δρόμο τους, θα μείνουν να στεγνώσουν μέχρι την Τρίτη της Αποκριάς, φρεσκάρονται οι ξεπλυμένες βαφές, οι γιρλάντες στεγνώνουν, αλλά οι μασκαράδες, ακόμα κι αν στάζουν τα τσουλούφια και τα κρόσσια τους, θα συνεχίσουν τη γιορτή στους δρόμους και στις πλατείες, σε στενά και περάσματα, σε κεφαλόσκαλα, για όσα δεν μπορούν να ομολογήσουν ή να διαπράξουν φανερά, που είναι μια πρακτική γρήγορη και φτηνή, η σάρκα είναι αδύναμη, το κρασί βοηθά, μέχρι την ημέρα των τεφρών και της λησμονιάς, την ερχόμενη Τετάρτη. (σελ. 180)
Βιβλιογραφία
Βλαβιανού, Α., Γκότση, Γ., κ. ά. 2008. Ιστορία της Ευρωπαϊκής Λογοτεχνίας, ΕΑΠ, 249.
Ακολουθήστε τo Literature.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλα τα νέα για τον πολιτισμό και την επικαιρότητα από την Ελλάδα και τον Κόσμο.
