«Η Ελλάδα είναι η πατρίδα της καρδιάς μου και του νου μου » Ο Πέδρο Ιγνάσιο Βικούνια συνομιλεί με τη Τζίνα Καρβουνάκη

9 June 2023

***Απαγορεύεται από το δίκαιο της Πνευμ. Ιδιοκτησίας η καθ΄οιονδήποτε τρόπο παράνομη χρήση/ιδιοποίηση του παρόντος, με βαρύτατες αστικές και ποινικές κυρώσεις για τον παραβάτη***

Το Φεστιβάλ ΛΕΑ (Λογοτεχνία Εν Αθήναις), στα δεκαπέντε χρόνια λειτουργίας του, προωθεί ενεργά και ακούραστα τη μετάφραση λογοτεχνικών έργων γραμμένων σε ιβηροαμερικανικές γλώσσες στα Ελληνικά.

Αρχής γενομένης από το 2021, θεσμοθέτησε ένα ετήσιο βραβείο λογοτεχνικής μετάφρασης, με χρηματικό έπαθλο αξίας 1.000 ευρώ. Το εν λόγω βραβείο απονέμεται στον μεταφραστή, στη μεταφράστρια ή στη μεταφραστική ομάδα που πραγματοποίησε κατά τη διάρκεια του προηγούμενου έτους, σύμφωνα με την ημερομηνία έκδοσης του έργου και καταχώρισής του στη βάση δεδομένων της BIBΛΙΟNET, την καλύτερη μετάφραση ή αναμετάφραση λογοτεχνικού έργου (μυθιστόρημα, συλλογή διηγημάτων, δραματικό κείμενο, συλλογή ποιημάτων ή ανθολογία ενός ή περισσότερων ποιητών) από τα Ισπανικά, Πορτογαλικά, Καταλανικά ή Βασκικά στα Ελληνικά.

Την Τετάρτη 28 Σεπτεμβρίου 2022, στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος στο ΚΠΙΣΝ, πραγματοποιήθηκε εργαστήρι συλλογικής μετάφρασης ποιημάτων του Πέδρο Βικούνια, Χιλιανού νεοελληνιστή, ποιητή, ηθοποιού και μεταφραστή, με συντονιστή τον καθηγητή του ΑΠΘ και μεταφραστή Κωνσταντίνο Παλαιολόγο.

Είχα την ευκαιρία να παρακολουθήσω ως παρατηρήτρια το εργαστήριο αυτό, κι έτσι προέκυψε η συνέντευξη που ακολουθεί.

Τζίνα Καρβουνάκη, Ιούνιος 2023

Ο Πέδρο Ιγνάσιο Βικούνια, είναι ηθοποιός, ποιητής και μεταφραστής. Έχει δημοσιεύσει το ποίημα Φατάχ, (δίγλωσση έκδοση) στις εκδόσεις Διογένης το 1979, Καταστατικό του Έρωτα (δίγλωσση έκδοση) στην Λευκωσία το 1980, Πέριξ των Τειχών (ελληνικά ποιήματα) στον εκδοτικό οίκο Κοχλίας, Λευκωσία 1981, Notas de Viaje (Σημειώματα ταξιδιού), στο Σαντιάγο της Χιλής, 1988, Fragmenta Memoriae (Αποσπάσματα Μνήμης), Σαντιάγο της Χιλής 1995, Famagusta, Βραβείο ποίησης από την Χιλιανή Εταιρεία Συγγραφέων, Σαντιάγο 2000, Bitñacora del Otro Mar (Ημερολόγιο της Άλλης Θάλασσας, ανθολογία 40 χρόνων) Σαντιάγο 2011.

Έχει γράψει επίσης πέντε θεατρικά έργα, από τα οποία έχουν παρουσιαστεί Οι Ηγέτες (Los Jerarcas), Να Έρθουν να με Βρουν (Que me Vengan a Buscar) και Μαρία versus Κάλλας (María versus Callas). Έχει μεταφράσει στα ισπανικά έργα του Ελύτη με εισαγωγή και σημειώσεις (Tajamar Editores, 2016, Santiago. Chile), του Γιώργου Σεφέρη (Antología Poética, Colección Visor de Poesía, Madrid, España, 1988), του Γιάννη Ρίτσου Το Νεκρό Σπίτι (La casa Muerta, Ediciones Lom, Santiago 2016), και ποιήματα των Αναγνωστάκη, Σινόπουλου, Πατρίκιου, Σαχτούρη, Βακαλό, Κακναβάτου όπως και άλλων.

Έχει ασχοληθεί και με την μετάφραση έργων από την αρχαία ελληνική γραμματεία. Έχει μεταφράσει τις Ικέτιδες του Ευριπίδη, ποιήματα της Σαπφούς και το τελευταίο διάστημα ασχολείται με τη μετάφραση αποσπασμάτων του Αρχίλοχου. Διδάσκει εδώ και πολλά χρόνια Ιστορία του θεάτρου σε διάφορα πανεπιστήμια, δίνοντας βάρος στην σχέση ανάμεσα στην αρχαία τραγωδία και το θεσμό της αθηναϊκής δημοκρατίας.

Έργα του έχουν μεταφραστεί στα ελληνικά και εκδοθεί σε διάφορα περιοδικά.

Τι θα θέλατε να ξέρει για σας το ελληνικό αναγνωστικό κοινό;

Είμαι ένας ποιητής και δραματουργός που παραμένει στον χώρο των outsiders, παρά το γεγονός ότι άρχισα να γράφω από πολύ μικρός. Ουσιαστικά τα ποιήματά μου τα απήγγειλα καθώς περιφερόμουν μέσα στο λαβύρινθο του μεγάλου σπιτιού όπου ζούσαμε, σ᾽ έναν διάλογο με κάποιον που ήμουνα εγώ ο ίδιος. Ήταν η μοναδική μου συντροφιά εκείνα τα πρωινά της παιδικής μου ηλικίας. Μέλη της οικογένειας μου που τα άκουγαν, τα έγραφαν. Από μικρός έχω την τάση να μιλάω μόνος μου και να απαγγέλω τα ποιήματά μου όταν είμαι μόνος. Είναι λίγες οι φορές εκείνες που κομμάτια από αυτά που λέω στον εαυτό μου τα σημειώνω σε ένα χαρτί. Αυτούς τους σκόρπιους στοίχους τούς δουλεύω μετά και από κει ξεπηδά το ποίημα που παίρνει μια κάποια τελική μορφή. Όσο για το θέατρο, αφήνω τα πρόσωπα να μιλάνε μόνα τους κι εγώ καταγράφω αυτά που αυτοί οι φανταστικοί άνθρωποι λένε.

Ρωτάτε τι θα ήθελα να ξέρει για μένα το ελληνικό αναγνωστικό κοινό όμως… δεν ξέρω πολύ καλά πώς να το πω γιατί δεν θα αντιστοιχούν ακριβώς τα λόγια. Κάτι πάρα πολύ σημαντικό για μένα, είναι, να ξέρετε πως η Ελλάδα είναι η πατρίδα της καρδιάς μου και του νου μου, η πραγματική μου πατρίδα και ας μην γεννήθηκα εδώ και ας μην είμαι απόγονος από Έλληνα ή Ελληνίδα. Είναι ο τόπος που μου έσωσε, ως ένα σημείο, τη ζωή, είναι ο τόπος όπου η ζωή μου βρήκε κάποιο νόημα, ύστερα από την αδιαμφισβήτητη βεβαιότητα πως μου είχαν κλέψει τον τόπο μου για πάντα. Στην Ελλάδα βρήκα μια ποίηση που με σημάδεψε ανεξίτηλα και αντάμωσα ανθρώπους που με έκαναν να σκέφτομαι το θέατρο τελείως διαφορετικά. Θυμάμαι ιδιαίτερα τον Αλέξη Διαμαντόπουλο, για παράδειγμα, και τον Στέλιο Βόκοβιτς. Η Ελλάδα μού έδειξε έναν δρόμο να ακολουθήσω για να σταθώ στη ζωή. Στην Ελλάδα η ποίησή μου άλλαξε μορφή. Η ελληνική ποίηση άρχισε να είναι το σημείο αναφοράς για το γράψιμό μου. Στην Ελλάδα βρήκα τα αληθινά μου αδέλφια, που με συντροφεύουν παντοτινά.

Η Ελλάδα αποτελεί αναπόσπαστο μέρος του εαυτού μου. Η ελληνική γλώσσα είναι η δεύτερη μου γλώσσα. Σκέφτομαι συχνά στα ελληνικά. Είναι πολλά τα βιβλία που προτιμώ να τα διαβάσω στην ελληνική γλώσσα και ας υπάρχουν μεταφράσεις τους στα ισπανικά. Ως ένα σημείο η ελληνική γλώσσα είναι δεύτερη μου φύση και ας γράφω ακόμη στα καστιλιάνικα.

Πώς ανακαλύψατε ότι σας ενδιαφέρει η γραφή ˗ποιητική, θεατρική, δημοσιογραφική˗ και ποια είναι η διαδρομή που ακολουθήσατε; Σας επηρέασαν κάποιες συναντήσεις, οι σπουδές σας, κάποια βιβλία που διαβάσατε, ή κάτι άλλο;

Ουσιαστικά δεν το ανακάλυψα ποτέ, νομίζω πως είναι κάτι που με βρήκε όταν ήμουν μικρό παιδί, ίσως πριν αποχτήσω συνείδηση ότι εγώ ήμουν εγώ. Από τότε που θυμάμαι ˗ και έχω καθαρές εικόνες από τότε που ήμουν τριών χρονών παιδί, και από πιο μικρός ακόμη ˗ μιλούσα με ποιητική γλώσσα, αυτό τουλάχιστο μού έλεγαν τα αδέλφια μου. Το πιο πιθανόν είναι ότι επαναλάμβανα αυτά που άκουγα τυχαία από τους ποιητές που μαζεύονταν στο σπίτι και από την μάνα και τον πατέρα μου, που και οι δυο τους ήταν επίσης ποιητές. Γράφω επομένως από τότε που έμαθα γραφή και ανάγνωση, πράγμα που έγινε επίσης κατά την εποχή εκείνη που ανάφερα. Μόνος μου έμαθα. Όντας ο μικρότερος από εφτά παιδιά, ήμουν ουσιαστικά πολύ μόνος και τα πρωινά που έμενα μονάχος στο σπίτι, όλοι οι άλλοι ήταν στο σχολείο ή στη δουλειά, έπαιρνα κάποια βιβλία και προσπαθούσα να αποκρυπτογραφήσω εκείνες τις γραμμές που γέμιζαν τις σελίδες. Τελικά, από τις πολλές προσπάθειες και ρωτώντας από δω και από κει κατάφερα να μάθω να διαβάζω. Μετά μιλούσα και προσπαθούσα να γράψω, ίσως επειδή έπρεπε να γεμίσω τους μεγάλους αδειανούς χώρους του σπιτιού, καθώς έλειπαν όλοι οι άλλοι, με κάτι που να με συντροφεύει, έστω με λέξεις.

Στην αρχή, όπως είναι φυσικό, με επηρέασε πολύ η ποίηση της μητέρας μου, μού ήταν πολύ προσιτή, όντας εγώ ένα μικρό παιδί. Μετά γύρω στα εφτά η μητέρα μου μού χάρισε έναν δίσκο όπου ο κουβανός ποιητής Νικολάς Γκιγιέν (Nicolás Guillén) διάβαζε μερικά από τα ποιήματά του, και τον άκουγα συνέχεια. Πιο μεγάλος διάβασα πολύ Ρεμπώ και τον χιλιανό ποιητή Βισέντε Ουιδόμπρο (Vicente Huidobro) καθώς και Ζακ Πρεβέρ όπως και τον Saint-John Perse. Διάβασα σχεδόν τα άπαντα του Σαίξπηρ σε μια κάκιστη ισπανική μετάφραση, Γαρθία Λόρκα, Μιγέλ Ερνάνδεθ, και ό,τι ερχότανε στα χέρια μου, πολύ ακατάστατα, αλλά νομίζω πως οι ποιητές που με επηρέασαν πιο πολύ όταν πια άρχισε μια πιο προσωπική γραφή είναι ο Ελύτης, ο Σινόπουλος και, προφανώς ο Σεφέρης.

Το θέατρο από την άλλη, με ενδιέφερε πολύ. Μικρός έκανα πολλές απόπειρες να γράψω διαλόγους και πιο έφηβος έγραψα έναν απαίσιο διάλογο, σίγουρος πως έκανα θέατρο του παραλόγου. Αλλά δεν αφοσιώθηκα στο θέατρο παρά μόνον αργότερα, ουσιαστικά από τότε που ήρθα έμπρακτα σε σχέση μαζί του, δηλαδή μετά από δύο χρόνια όταν φοιτούσα στη Δραματική Σχολή του Εθνικού Θεάτρου στην Αθήνα.

Πώς ξεκίνησε η σχέση σας με την ελληνική γλώσσα;

Από ανάγκη πιστεύω. Αναγκάστηκα να φύγω πολύ νέος, παιδαρέλι θα έλεγα, από την Χιλή, διότι το πραξικόπημα άλλαξε τόσο πολύ τη φυσιογνωμία της χώρας, οπότε δεν υπήρχε, για μένα, άλλη διέξοδος. Πολλοί φίλοι μου αναγκάστηκαν να ζητήσουν πολιτικό άσυλο σε διάφορες πρεσβείες και η οικογένεια, το σόι μου δηλαδή, πήρε, εκτός από πολύ λίγες εξαιρέσεις, το δρόμο της εξορίας. Κι εγώ δεν ένοιωθα σίγουρος παρά τη μηδαμινή μου πολιτική δραστηριότητα σαν σπουδαστής πριν το πραξικόπημα (που σαν έφηβος σίγουρα νόμιζα πως ήταν πολύ σημαντική).

Είχα την αίσθηση και ακόμη την έχω, πως μου έκλεψαν για πάντα την πατρίδα μου όπως και το πολιτιστικό και ανθρώπινο περιβάλλον. Ήμουν βέβαιος πως δεν ήταν πια η χώρα μου και, όπου και να βρισκόμουν, κάποια στιγμή, θα με πιάνανε, όπως πιάσανε κάποια στιγμή τον αδελφό μου.

Δεν επρόκειτο να ζητήσω πολιτικό άσυλο, δεν ήθελα, ήθελα να ξεχάσω τελείως την Χιλή, και όταν έφτασα στην Ελλάδα, αποφάσισα πως έπρεπε να ενσωματωθώ πλήρως στη χώρα, να κάνω δική μου την γλώσσα, την ιστορία και την ποίησή της. Είχα και μια αξιαγάπητη δασκάλα στο Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη, την Νόρα Δημητριάδη, που με βοήθησε να αγαπήσω τα ελληνικά και να την κάνω πραγματικά δική μου γλώσσα. Πάντα την θυμάμαι και θα ήθελα πολύ να την ξαναδώ.

Πώς γράψατε και κάτω από ποιες συνθήκες τα πρώτα σας ποιήματα, το πρώτο σας θεατρικό έργο;

Το πρώτο μου ποίημα το αποτύπωσε ένα από τα αδέλφια μου, που με άκουσε να το απαγγέλω καθώς περπατούσα στο μεγάλο διάδρομο τού κάτω ορόφου του σπιτιού, χωρίς εγώ να το αντιληφθώ. Ο αδελφός αυτός είχε πετάξει στον δρόμο την γάτα μου, ένα κουτάβι, που είχα βρει στον δρόμο και είχε γίνει η πραγματική συντροφιά μου. Το ποίημα ήταν για την γατούλα εκείνη, που την είχα ονομάσει Φρανσισκάνα. Μετά εκείνος έδειξε το ποίημα στους γονείς μου και αυτοί με την σειρά τους το δείξανε σε κάποιους από τους ποιητές που έρχονταν σπίτι και έτσι αυτό έγινε το πρώτο μου ποίημα. Δημοσιεύτηκε σε ένα περιοδικό μαζί με άλλα δύο και από τότε έγινα επίσημα ποιητής. Πού να καταλάβω εγώ από τέτοια, τεσσάρων χρονών παιδί ήμουν. Συνέχισα να γράφω, σε όποιο χαρτί έβρισκα. Άφηνα και κάποια ορνιθοσκαλίσματα με φράσεις που οι άλλοι τα έλεγαν στίχους, και από όσα διάβαζα, έβρισκα έμπνευση. Το πρώτο θεατρικό μου κείμενο ήταν μια μπούρδα, ήθελα να κάνω το κομμάτι μου στο γυμνάσιο και έγραψα έναν δήθεν παράλογο διάλογο, αλλά ουσιαστικά δεν ήταν τίποτα. Μετά άργησα πολύ να ξαναπιαστώ με την δραματουργία, έψαχνα δεξιά και αριστερά, και είχα συνεχώς καρφωμένη στο μυαλό μου την νύχτα του πραξικοπήματος στην Χιλή. Αναρωτιόμουν για τις ευθύνες μας. Εγώ σαν παιδαρέλι της άκρας αριστεράς που δεν είχε βαθιά συνείδηση, ακολουθούσα ριζοσπαστικές τάσεις. Σκεφτόμουν κατά πόσο η στάση μου αυτή είχε ευθύνη για το πραξικόπημα. Έτσι έγραψα το έργο Οι Αρχηγοί (Los Jerarcas), και μετά κάποιους μονολόγους και κάποια άλλα που έχουν παιχτεί στην Χιλή. Με την δημοσιογραφία δεν έχω ασχοληθεί πολύ, κάποια στιγμή μου ζήτησαν από τον Ριζοσπάστη να γίνω ανταποκριτής για την διαδικασία του δημοψηφίσματος που έβαλε τέλος στην δικτατορία του Πινοσέτ. Έστελνα κείμενα σχεδόν καθημερινά. Κάποιον καιρό καταπιάστηκα με την κριτική θεάτρου, αλλά μετά το άφησα γιατί με έφερνε αντιμέτωπο με τους συναδέλφους μου.

Το συγγραφικό σας έργο πώς το εντάσσετε στους ρυθμούς της καθημερινής σας ζωής, προσωπικής και επαγγελματικής;

Πάντα σκεφτόμουν πως το γράψιμο είναι σαν τα σάλια που αφήνουν τα σαλιγκάρια στο έδαφος και γυαλίζουν στο φως. Δηλαδή κάτι που μπορεί να καταλογιστεί σαν ένα υποπροϊόν της ζωής, των σκέψεων που διαπερνούν το μυαλό, καθώς τα βγάζεις πέρα με την δυσκολία της καθημερινότητας και την αίσθηση ˗ ίσως βεβαιότητα ˗ πως ό,τι και να κάνεις είναι αδύνατο να ξεπεράσεις τη μοναξιά. Η βεβαιότητα πως τα λόγια δεν φτάνουν, δεν είναι ικανά να μεταφέρουν στον άλλον το πώς αντιλαμβάνεσαι ακριβώς τον γύρω κόσμο, την πραγματικότητα. Την αίσθηση ότι η συνείδηση του εαυτού σου, συνεπάγεται τη συνείδηση της μοναξιάς σου.

Είναι αλήθεια, όμως, ότι κάποιες φορές οι μέρες περνούν χωρίς να το καταλάβεις, πως οι ώρες σε τρώνε και δεν έχεις καταλάβει το πέρασμα του χρόνου ενώ ζεις στην αυταπάτη ότι ο χρόνος δεν περνά. Η βιοποριστική εργασία σε βάζει κάθε τόσο σε ένα τέτοιο λούκι, και κάποια στιγμή ανακαλύπτεις πως έχουν περάσει αμέτρητες ώρες από δίπλα σου και θέλεις να βρεις έναν ειρμό, τί κρύβεται κάτω από αυτή την σιωπή που σημειώνει η χρονική αυτή λακκούβα.

Αυτό το ψάξιμο συνήθως μετατρέπεται σε ποίημα. Έτσι μπαίνει το γράψιμο στην ζωή μου και γι’ αυτό τον λόγο πολλά ορνιθοσκαλίσματα παραμένουν σαν ξεμοναχιασμένες φράσεις που δεν βρίσκουν ταίρι.

Η μετάφραση είναι προφανώς θέμα ερμηνείας. Ποιες δυσκολίες αντιμετώπισαν οι συμμετέχοντες στο εργαστήρι συλλογικής μετάφρασης που διοργάνωσε το 14^ο Φεστιβάλ ΛΕΑ στην απόδοση των ποιημάτων σας προς την ελληνική γλώσσα;

Πολύ δύσκολη απάντηση… έχω την εντύπωση πως η σκοπιά από την οποία αντιμετώπισαν τα ποιήματά μου ήταν πολύ λογική, ότι ήθελαν σώνει και καλά να πετύχουν μια ακρίβεια που είναι αδύνατη από οποιαδήποτε άποψη και νομίζω πως αυτό τους στένευε τον δρόμο για να βρουν μια διέξοδο στο λαβύρινθο αυτό που είναι τόσο το ποίημα ˗ όπου πολλές φορές ο ίδιος ο ποιητής δεν ξέρει καλά καλά γιατί συνδύασε δυο λέξεις που ίσως στην καθημερινότητα δεν θα συναντηθούν ποτέ ˗ όσο και η μετάφραση που, κατά την άποψή μου, πρέπει να έχει την ίδια ποσότητα μυστηρίου που έχει (αν την έχει) το πρωτότυπο. Τί θέλει να πει ο ποιητής; Πολλές φορές ούτε και εκείνος το ξέρει καλά, μόνο φτιάχνει εικόνες που να μπορούν να αποδώσουν όσο γίνεται σαφέστερα τί του συμβαίνει με κάποια σκέψη ή ανησυχία ή αίσθηση, για τα οποία δεν αρκούν οι λέξεις στην καθημερινή τους χρήση. Άλλες φορές μπορεί να είναι επαρκής η καθημερινή γλώσσα, δεν λέω, αλλά αυτό δεν συμβαίνει πάντα. Δεν αρκεί να είσαι μεταφραστής, για να καταπιαστείς με την μετάφραση ενός ποιήματος. Χρειάζεται μια πιο ποιητική προσέγγιση στην ζωή και στην πραγματικότητα, έτσι ώστε να μπορείς να συνδυάσεις λέξεις που σύμφωνα με την λογική δεν συνδυάζονται, αλλά που το ένστικτό σου σού λέει ότι συνδυάζονται και αλληλοεπηρεάζονται, δημιουργώντας μια καινούργια διάσταση. Συγκεκριμένα, βρήκα πως για τον στίχο «la duda impenitente» επέμειναν στην «αδυσώπητη αμφιβολία» αλλά εξακολουθώ να πιστεύω ότι η λέξη που αποδίδει καλύτερα το στίχο στην περίπτωση αυτή είναι «απορία», αλλά επειδή μπορεί και να κάνω λάθος στην βαθύτερη σημασία της λέξης δεν επιμένω, το ποίημα όταν μεταφράζεται δεν μου ανήκει πια ως ένα σημείο, ανήκει από κει και πέρα και στον μεταφραστή.

Κατά τη διάρκεια του εργαστηρίου δηλώσατε πως οι εκδοτικοί οίκοι θα πρέπει να αναθέτουν τις μεταφράσεις σε περισσότερους από έναν μεταφραστές. Πόσο εφικτό είναι αυτό τελικά;

Το πόσο εφικτό είναι κάτι τέτοιο εξαρτάται αποκλειστικά από τους κατόχους των δικαιωμάτων των έργων. Εκείνοι επιτρέπουν ή δεν επιτρέπουν την ύπαρξη διαφόρων εκδοχών των έργων τους, σε μια γλώσσα άλλη από εκείνη στην οποία γράφτηκε το κείμενο. Είναι αλήθεια πως τα μεγάλα τραστ του βιβλίου, δεν ενδιαφέρονται ουσιαστικά για το περιεχόμενο των βιβλίων, αλλά για τις εμπορικές τους προοπτικές. Εκβιάζουν τους συγγραφείς ώστε να μην επιτρέψουν άλλον μεταφραστή από εκείνον που δουλεύει μαζί τους, διότι η επένδυση που κάνουν πρέπει να αβγατίσει όσο γίνεται περισσότερο.

Αυτή η άποψη των μεγάλων εκδοτικών οίκων όμως στηρίζεται πάνω σε μια πολύ εσφαλμένη αντίληψη, ότι δηλαδή οι λέξεις μιας οποιασδήποτε γλώσσας, έχουν μια ακριβή και μοναδική σημασία, πλήρως μεταφερόμενη, με την ίδια σημασιακή αξία σε μια άλλη γλώσσα. Γι’ αυτό τον λόγο νομίζω πως είναι πολύ σημαντικό να απαντήσουμε κάθε φορά στην ερώτηση τί μεταφράζουμε όταν μεταφράζουμε, εκείνο που ο καθένας μας διαβάζει ή υπάρχει μια μοναδική και αδιαμφισβήτητη ερμηνεία του κάθε κειμένου;

Επιστρέφοντας μετά από δύο χρόνια στα πολιτισμικά τεκταινόμενα, μετά τον παγκόσμιο εγκλεισμό εξαιτίας της υγειονομικής συνθήκης, πώς βλέπετε τον ρόλο των φεστιβάλ, λογοτεχνικών και θεατρικών, αλλά και τη συμμετοχή των θεατών σε αυτά στην μετά covid περίοδο;

Δεν έχω ασχοληθεί με το θέμα, γενικά τα φεστιβάλ ανέκαθεν έχουν σαν σκοπό να διευρύνουν το ενδιαφέρον για τα έργα που συμμετέχουν σε αυτά. Το κάθε φεστιβάλ ακολουθεί μια γραμμή, υπηρετεί κάποια αντίληψη του κόσμου. Τα φεστιβάλ είναι επίσης πολύ σημαντικά από την άποψη των εμπορικών ανταλλαγών που γίνονται σ’ αυτά. Στα φεστιβάλ βιβλίου, οι πιο σημαντικοί παράγοντες δεν είναι οι συγγραφείς και οι μεταφραστές, εφόσον εκείνοι που τα διοργανώνουν είναι ουσιαστικά οι εκδότες. Είναι πολύ σημαντικά και ελκυστικά, κατά την άποψή μου όταν ξεκινάνε στα πρώτα χρόνια της ύπαρξής τους, διότι συνήθως είναι καλεσμένοι σ᾽ αυτά σχεδόν όλοι όσοι έχουν σχέση με την δημιουργία του βιβλίου, και εννοώ όχι τα κείμενα που είναι τυπωμένα αλλά το αντικείμενο που μπαίνει στα βιβλιοπωλεία. Τα φεστιβάλ του βιβλίου, δεν είναι φεστιβάλ λογοτεχνίας, είναι μια συνάντηση παραγωγών αντικειμένων που περιέχουν, μερικές φορές, λογοτεχνία.

Τα φεστιβάλ θεάτρου είναι διαφορετικά. Σ᾽ αυτά συμμετέχουν όπως και να το κάνουμε μόνο καλλιτεχνικές δημιουργίες. Άρα το κέντρο του ενδιαφέροντος είναι οι θεατρικές δημιουργίες ως σύνολο: η σκηνοθεσία, το κείμενο και η ερμηνεία. Νομίζω ότι στην περίπτωση αυτή, όπως συμβαίνει με τον χορό και τη μουσική, η επιστροφή στις ζωντανές παραστάσεις είναι ό,τι το καλύτερο.

Πώς επηρέασε η εισβολή της τεχνολογίας και πώς ο ψηφιακός μετασχηματισμός διαμορφώνει, συν τω χρόνω, τον σημερινό άνθρωπο κατά τη γνώμη σας;

Δύσκολη, πολύ δύσκολη απάντηση. Πιστεύω πως ακόμη βρισκόμαστε σε κάποιο μεταίχμιο, σε κάποια no man’s land όπου υπάρχουν πολλές αλληλεπιδράσεις ανάμεσα στα καινούργια και τα παραδοσιακά μέσα έκφρασης. Νομίζω όμως πως υπάρχει ένα μεγάλο πρόβλημα ειδικά για τις τέχνες του λόγου. Από την μια, ήδη το θέατρο, έχει κάπως ξεχάσει τον λόγο, με την έννοια ότι τα διάφορα πρόσωπα φέρουν επί σκηνής διαφορετικές απόψεις, αντιλήψεις για την πραγματικότητα, που συγκρούονται μπροστά στα μάτια του θεατή, και ο θεατής είναι αναγκασμένος να πάρει θέση. Αυτό που βλέπω στη Χιλή, τουλάχιστον, είναι πως αυτή η λειτουργία τείνει να μην εμφανίζεται στη σκηνή, και πως ο διάλογος, η αντιμετώπιση, γίνεται με τον κόσμο έξω από τη σκηνή. Θέλω να πω με μια κάποια υποτιθέμενη αντίληψη του κόσμου, που είναι στη βάση των κοινωνικών προβλημάτων, όπως το βλέπει ο δημιουργός. Αυτό δίνει στις νέες τεχνολογίες που ενσωματώνονται στις παραστάσεις έναν πολύ σημαντικό ρόλο, που λειτουργεί σαν μια αντιπαράθεση στα λόγια που εκφράζονται στη σκηνή, αλλά όχι αναγκαστικά.

Όσο αφορά την ποίηση, πιστεύω ότι τα πράγματα είναι λίγο σκούρα. Οι λέξεις, η κάθε λέξη «κουβαλάει» πολλές έννοιες συνάμα και έτσι είναι ένα καταπληκτικό εργαλείο για να μπορείς να προσεγγίσεις τα πράγματα που ποτέ δεν είναι τελείως σαφή. Ο κουβανός ποιητής Lezama Lima υποστήριζε πως η ποίηση είναι «μαγεμένη ποσότητα» (la cantidad hechizada). Αυτή η μαγεμένη ποσότητα βρίσκεται ακριβώς στην πολλαπλή σημασία των λέξεων· το ψηφιακό σύστημα τείνει να κάνει την κάθε λέξη μονόσημη και αυτό από την μια φτωχαίνει την ποίηση και από την άλλη αφαιρεί την μνήμη που εμπεριέχεται σε κάθε λέξη. Η κοινωνία που δημιουργείται από την ψηφιοποίηση της γνώσης, όπως π.χ. οι ψηφιακοί μεταφραστές, είναι μια κοινωνία που σκοπεύει στην χρησιμότητα και την παραγωγή βασικά, δεν αναζητά την εμβάθυνση στα πράγματα. Σίγουρα είναι καταπληκτικό το ότι έχεις πρόσβαση σε πολλά πράγματα που παλιά ήταν δύσκολο να βρεις, μελέτες, βιβλία, πίνακες, έργα που δεν υποψιαζόσουν καν την ύπαρξή τους, να μπορείς να είσαι κάπως κοντά σ᾽ αυτούς που αγαπάς και όλα τα σχετικά πράγματα, αλλά η τεράστια συσσώρευση πληροφοριών που είναι πολύ χρήσιμη, βέβαια, φαίνεται να σκοπεύει, τουλάχιστον από μέρους των εκπαιδευτικών συστημάτων, σε μια πιο αποτελεσματική παραγωγικότητα και σε μια ομοιόμορφη, ομοιογενή αντίληψη του κόσμου.

Τα τεράστια οικολογικά και οικονομικά προβλήματα και οι ολοένα αυξανόμενες κοινωνικές ανισότητες πώς διαμορφώνουν το τοπίο διεθνώς;

Δυστυχώς ό,τι και να πω θα είναι μόνο μια ίσως ανεύθυνη εικασία. Εγώ μέσα μου, όταν είμαι με τον εαυτό μου έχω την βεβαιότητα ότι δεν θα επιβιώσουμε σαν είδος για πολύ καιρό. Είμαι σίγουρος πως ό,τι και να κάνουμε τώρα είναι αργά. Πιστεύω πως ο μοναδικός τρόπος να αποφύγουμε αυτή την καταστροφή είναι να αλλάξουμε τελείως τον τρόπο παραγωγής των αγαθών. Είμαι σίγουρος πως το παρόν οικονομικό σύστημα ευθύνεται πλήρως για το πώς έχουμε καταντήσει και είμαι σίγουρος ότι κανένας δεν θέλει να στερηθεί τα όσα μας προσέφερε η παγκοσμιοποίηση. Θα μπορούσαμε να πούμε πως έχουμε μπει σε έναν διεστραμμένο τρόπο ζωής, όπου όλα τα πράγματα έχουν την ίδια σημασία, όλες οι ενέργειες, οι δράσεις, οι δραστηριότητες, είναι θεμιτές όσον αποφέρουν πλούτο, χρήμα. Η περίφημη φράση της Θάτσερ ότι δεν υπάρχει κοινωνία αλλά μόνο άνδρες, γυναίκες και οικογένειες, έχει αλλάξει σε τέτοιο σημείο τον τρόπο που προσεγγίζουμε τον άλλον, που δεν πιστεύω ότι όσα βλέπουμε και ξέρουμε πως δεν λειτουργούν, θα αλλάξουν. Βλέπω το τί έγινε στην Χιλή τον Οκτώβριο του 2019: οι παλαιότεροι πιστέψαμε πως ανοίκτηκε κάποιος δρόμος προς μια πιο ανθρώπινη κοινωνία. Αλλά ουσιαστικά εκείνο που συνέβη δεν ήταν μια έκρηξη του συστήματος για να ξαναδημιουργήσουμε μια πιο αλληλεγγύη κοινωνία, αλλά απλώς μια γενικευμένη αντίσταση στο οικονομικό σύστημα, όχι όμως για να αλλάξει, αλλά για να μην μείνουν κάποιοι έξω από την μοιρασιά. Η βεβαιότητα ότι η αλλαγή στον τρόπο παραγωγής πρέπει να βασίζεται στην αντίληψη ότι είμαστε ο καθένας μας μέρος από κάτι που είναι πολύ πιο σημαντικό, δεν υπάρχει, άρα θα εξακολουθεί να μεγαλώνει η φτώχεια και θα είναι ολοένα και λιγότεροι οι ιδιοκτήτες του μεγάλου κεφαλαίου.

Ο διαρκώς αυξανόμενος λόγος περί ταυτοτικών αναζητήσεων, όπως φύλα και σεξουαλικότητα, σας απασχολούν ως άνθρωπο της ποίησης και του θεάτρου;

Όχι, δεν με απασχολεί καθόλου, με την έννοια ότι το βρίσκω φυσικό οι άνθρωποι να θέλουν να ζουν την ιδιωτική τους ζωή χωρίς μομφή για το πώς αγαπούν και ερωτεύονται, πώς ζουν το δικό τους σώμα και πώς νοιώθουν σχετικά μ᾽ αυτό. Τα πραγματικά προβλήματα στις κοινωνίες είναι η εκμετάλλευση, η ανισότητα, η ύπαρξη ανθρώπων πρώτης, δεύτερης, τρίτης και ούτω καθεξής τάξεων. Αυτό και αν είναι απαράδεχτο!

Ο Σεπτέμβρης για τους μεσογειακούς λαούς σηματοδοτεί την αρχή σε κάτι νέο. Ποια τα επόμενα σας σχέδια;

Σκέφτομαι να αρχίσω μια μετάφραση των αποσπασμάτων του Αρχίλοχου, δεν ξέρω πόσο καιρό θα μου πάρει αυτό, αλλά τώρα πιστεύω πως θα συνεχίσω με τα εργαστήρια πάνω στην αρχαία τραγωδία και πάνω στην Οδύσσεια. Όνειρα έχω πολλά, βέβαια, θα ήθελα να παίξω σε κάποιο θεατρικό στην Ελλάδα, αλλά λίγο δύσκολο. Θα συνεχίσω με την ποίηση και με τις μεταφράσεις, και κάπου μπορεί να προκύψει κάποια σειρά στην τηλεόραση, να εξασκήσω το επάγγελμά μου.

Pedro Vicuña / πέδρο βικούνια

La Rama de Mirto

Ἒχουσα θαλλόν μυρσίνης ἐτέρπετο

Αρχίλοχος

Al final

todas las tintas

las manchas y las trazas

que uno deja en el papel
todos los diarios que uno escribe

todas las señas

las marcas en el muro

los pasos en silencio
son diarios de muerte.

La fatigosa lucha se desgasta

el insistente martillo

la duda impenitente
dejan su sombra en las cuartillas

en el garabato inane

en la raya absurda.

Solo esa rama de mirto

que juguetea airosa

y el pelo cayendo por la espalda
el eco de una voz en Sardes

caminando sobre el agua
aquello que uno ama
permanecen en el aire
en su rodar puro
sin propósito ni afán
en el tiempo
ignorando la sombra
la boca negra

de las sombras.

Το Κλαδί της Μυρτιάς

Έχουσα θαλλόν μυρσίνης ετέρπετο

Αρχίλοχος

Στο τέλος

όλο το μελάνι

οι μουτζούρες και τα ίχνη

που αφήνουμε στο χαρτί

όλα τα ημερολόγια που γράφουμε

όλα τα σημάδια

τα αποτυπώματα στον τοίχο

τα βήματα στη σιωπή

είναι ημερολόγια θανάτου.

Ο κοπιαστικός αγώνας εξαντλείται

το επίμονο σφυρί

η αδυσώπητη αμφιβολία

αφήνουν τη σκιά τους στις σελίδες

στην ανούσια καλικαντζούρα

στην αφηρημένη μολυβιά.

Μόνο αυτό το κλαδί μυρτιάς

που παιχνιδίζει αγέρωχο

και τα μαλλιά που χύνονται στην πλάτη

ο αντίλαλος μιας φωνής στις Σάρδεις

περπατώντας πάνω στο νερό

αυτό που αγαπάμε

παραμένουν στον αέρα

στο άδολο στροβίλισμά τους

δίχως σκοπό ούτε λαχτάρα

μέσα στο χρόνο

αγνοώντας τη σκιά

το μαύρο στόμα

των σκιών.

Una Mar

Al fondo una mar pétrea.

No sabes de dónde

fluye un agua oculta

por entre las cavilaciones.

Ves las líneas rodando amargas

en un horizonte que se borra

y vuelve a su infinito

y otra vez se dibuja

en la memoria y se deshace

Sabor de algas en la piel

en el salitre de la piel

en su costra de siglos

como el casco de un naufragio

la caída proa la niebla inmóvil

Al fondo una mar pétrea

una ola inconclusa

Cada pedazo de tiempo

una sombra

una luna quebradiza

que se hunde y regresa

y luego la memoria cae

como el agua

rueda y cae

de pie sobre la nostalgia.

Al fondo una mar pétrea

Μια θάλασσα

Στο βάθος μια θάλασσα πέτρινη.

Δεν ξέρεις από πού

ρέει κρυφό νερό

ανάμεσα στους συλλογισμούς.

Βλέπεις τις γραμμές πικρές να κυλούν

σε έναν ορίζοντα που σβήνει

και επιστρέφει στο άπειρό του

και επανέρχεται

στη μνήμη και χάνεται

Γεύση από φύκια στο δέρμα

στην αρμύρα του δέρματος

στην προαιώνια κρούστα του

σαν σκαρί ναυαγίου

η γερμένη πλώρη η ασάλευτη ομίχλη

Στο βάθος μια θάλασσα πέτρινη

ένα κύμα ατελές

Κάθε θραύσμα του χρόνου

μια σκιά

ένα φεγγάρι εύθραυστο

που βυθίζεται και επιστρέφει

κι έπειτα η μνήμη πέφτει

όπως το νερό

κυλάει και πέφτει

όρθια πάνω στη νοσταλγία.

Στο βάθος, μια θάλασσα πέτρινη.

Η μετάφραση των ποιημάτων του Πέδρο Βικούνια είναι προϊόν εργαστηρίου συλλογικής μετάφρασης που συντόνισε ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος, με την παρουσία και τη συνεργασία του ποιητή, στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος στο ΚΠΙΣΝ, στις 28 Σεπτεμβρίου 2022, στο πλαίσιο του Φεστιβάλ ΛΕΑ, με τη συνεργασία της Πρεσβείας της Χιλής στην Αθήνα και του Κέντρου Γλωσσών Abanico. Συμμετείχαν οι μεταφράστριες/ές: Κατερίνα Δημητροπούλου, Κλεοπάτρα Ελαιοτριβιάρη, Λαμπρίνα Ιωάννου, Eduardo Lucena, Αλίκη Μανωλά, Ματίνα Μπίλια, Χρυσούλα Ξένου, Στέλλα Παναγοπούλου, Γεωργία Πατινιώτη, Σπυρίδων Χρηστάκης.

Η Τζίνα Καρβουνάκη είναι ιστορικός, μεταφράστρια, cultural facilitator και event promoter. Είναι National Convener της ICHRPI, Διαπιστευμένη Εκπρόσωπος του Διεθνούς Ποιητικού Διαγωνισμού Nosside (UNESCO), Μέλος του Διεθνούς Ινστιτούτου Θεάτρου (ITI), της International Association of Theatre Leaders (IATL) και του PEN GREECE.