***Απαγορεύεται από το δίκαιο της Πνευμ. Ιδιοκτησίας η καθ΄οιονδήποτε τρόπο παράνομη χρήση/ιδιοποίηση του παρόντος, με βαρύτατες αστικές και ποινικές κυρώσεις για τον παραβάτη***
Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό. Στο πλαίσιο της διερεύνησης της εξωστρέφειας ή εσωστρέφειας της Ελληνικής λογοτεχνίας, το Literature.gr εγκαινιάζει μια σειρά από συνεντεύξεις με μεταφραστές. Σκοπός μας είναι να διαπιστώσουμε τι συμβαίνει ακριβώς στο εξωτερικό σε σχέση με την ελληνική λογοτεχνία, πόσο γνωστή και αποδεκτή είναι από τους ξένους αναγνώστες, σε ποια εμπόδια προσκρούει η διάδοσή της. Ακόμα, επιδιώκουμε, μέσα από αυτές τις συνεντεύξεις και τη συσσωρευμένη εμπειρία των μεταφραστών, να ανιχνεύσουμε τις δυσκολίες που αντιμετωπίζουν, τις ιδιαιτερότητες της μετάφρασης της ελληνικής λογοτεχνίας και γενικά τον ρόλο του μεταφραστή.
Επιμέλεια: Αιμίλιος Σολωμού
Η Αίγυπτος είναι η μεγαλύτερη βιβλιοπαραγωγός χώρα στον αραβικό κόσμο. Οι εκδιδόμενοι, ανά έτος, τίτλοι ξεπερνούν τον συνολικό αριθμό τίτλων που εκδίδονται στις υπόλοιπες αραβικές χώρες. Στη χώρα αντιστοιχεί ένας τίτλος για κάθε 21000 κατοίκους (το ποσοστό είναι πολύ υψηλότερο στις δυτικές κοινωνίες) και ένας για κάθε 70000 στο Μαρόκο, την Τυνησία και την Αλγερία (Abdelwad, 2000).
Η Αίγυπτος είναι η πύλη της λογοτεχνίας και για τις υπόλοιπες αραβικές χώρες και τα 400 εκατομμύρια των αραβόφωνων. Μπορεί για την ώρα να έχει σχετικά μικρή δυναμικότητα στον τομέα του βιβλίου, παρά τη μεγάλη πληθυσμιακή της δύναμη, αφού εκδίδονται ετησίως γύρω στους 10,000 τίτλους (τα ευπώλητα σπάνια ξεπερνούν τις 10.000 αντίτυπα), ωστόσο, έχει μεγάλες προοπτικές. Ο Αιγυπτιακός Οργανισμός Βιβλίου προωθεί τα βιβλία στο εξωτερικό και χρηματοδοτεί τη μετάφρασή τους. Η Διεθνής Έκθεση Βιβλίου στο Κάιρο δέχεται πάνω από δύο εκατομμύρια επισκέπτες και είναι η μεγαλύτερη της Μέσης Ανατολής. Τα τελευταία χρόνια φαίνεται να υπάρχει στην Αίγυπτο μια ιδιαίτερη δυναμική στον τομέα του βιβλίου και των αναγνωστικών συνηθειών. Είναι χαρακτηριστικό ότι μετά την αραβική άνοιξη οι Αιγύπτιοι στρέφονται σε βιβλία που ως τότε ήταν απαγορευμένα ή δύσκολα προσβάσιμα, όπως βιβλία του Όργουελ και του Κούντερα, ακόμα και το προκλητικό, για τη μουσουλμανική κοινωνία της χώρας, Σατανικοί στίχοι του Σ. Ρούσντι.
Με την Αίγυπτο ο ελληνικός πολιτισμός ανέπτυξε ιδιαίτερες σχέσεις. Εκεί, χάρη στις ελληνικές παροικίες άκμασαν τα ελληνικά γράμματα και αναδείχτηκαν σπουδαίοι ποιητές (π.χ. Καβάφης) και πεζογράφοι (Τσίρκας). Κατά τη μακραίωνη παρουσία των Ελλήνων της Αιγύπτου, στις παροικίες εκδόθηκαν πάνω από 4000 τίτλοι βιβλίων, 200 περιοδικά και εφημερίδες.
Σύμφωνα με τις καταγραφές στη βάση δεδομένων του ΕΚΕΒΙ, οι μεταφράσεις των ελληνικών βιβλίων στα αραβικά είναι σε αριθμό πολύ περιορισμένες. Μόλις μερικές δεκάδες βιβλία ελληνικής λογοτεχνίας έχουν μεταφραστεί. Οι τελευταίες καταγραφές αναφέρονται στον Καζαντζάκη και τον Ρίτσο (2010). Ο Καζαντζάκης εμφανίζεται πέντε φορές στις εγγραφές, ο Ρίτσος και ο Καβάφης από τρεις.
Για τη μετάφραση της ελληνικής λογοτεχνίας στα αραβικά συνομιλήσαμε με τον Khaled Raouf, έναν πολύ δραστήριο, και βραβευμένο για την προσφορά του, μεταφραστή. Τα τελευταία χρόνια έχει μεταφράσει πολλά και σημαντικά έργα της νεοελληνικής λογοτεχνίας. Ο Khaled Raouf αναφέρεται στο ενδιαφέρον που υπάρχει από Άραβες εκδότες για την ελληνική λογοτεχνία και εξηγεί πως οι αραβόφωνοι αναγνώστες προτιμούν τις νέες ποιητικές φωνές που θίγουν καινούργια θέματα. Για να βελτιωθεί η εικόνα της ελληνικής λογοτεχνίας στην Αίγυπτο, προτείνει να υπάρχουν προγράμματα σοβαρής διδασκαλίας της ελληνικής γλώσσας και λογοτεχνίας στα αιγυπτιακά πανεπιστήμια για τη δημιουργία νέων γενιών μεταφραστών καθώς και προγράμματα χρηματοδότησης των εκδόσεων και των μεταφράσεων.
Τι σας ώθησε να μάθετε ελληνικά και να ασχοληθείτε με την ελληνική γραμματεία;
Από μικρός με γοήτευσε ο ελληνικός πολιτισμός κι η ελληνική γλώσσα και έπειτα η ελληνική λογοτεχνία.
Γιατί αποφασίσατε να ασχοληθείτε με τη μετάφραση της ελληνικής λογοτεχνίας στα αραβικά;
|
Όταν άρχισα να μελετώ ελληνική λογοτεχνία, όταν ζούσα στην Ελλάδα σαν φοιτητής, διάβαζα βιβλία που τα είχα ήδη διαβάσει μεταφρασμένα στα αραβικά και έπαθα μεγάλο σοκ. Αυτά που διάβαζα στα ελληνικά ήταν πολύ διαφορετικά από αυτά που είχα διαβάσει στην αραβική μετάφραση. Μετά κατάλαβα ότι αυτές οι μεταφράσεις δεν έγιναν απευθείας από τα Ελληνικά… Διαβάζοντας μεγάλους παλιούς και σύγχρονους συγγραφείς, ποιητές και λογοτέχνες, ένιωσα την ανάγκη να μεταφέρω τα έργα τους στη μητρική μου γλώσσα, γιατί είχα την αίσθηση ότι είναι κρίμα να μην μεταφερθεί αυτή η ομορφιά, αυτή η πλούσια κουλτούρα και η σπουδαία λογοτεχνία στον Άραβα ανάγνωση. Είναι κρίμα να μην υπάρχει στην αραβική βιβλιογραφία και επίσης θα ήταν κρίμα να μην γνωρίζει ο αραβόφωνος αναγνώστης το ελληνικό πνεύμα, ειδικά το σύγχρονο και τους πολλούς καλούς συγγραφείς που έχει αυτός ο πολιτισμός. Έτσι το πήρα απόφαση και ξεκίνησα με κάποια βιβλία που είχα διαβάσει μικρός στα αραβικά και ορισμένα άλλα. Είχα υπ’ όψιν ότι είναι μεγάλη ευθύνη και ότι δεν υπάρχουν πολλοί μεταφραστές. Έτσι έπρεπε ή μάλλον σκέφτηκα ότι πρέπει να έχω κάποια στρατηγική για να καλύπτω αυτό το κενό και να δώσω όσο μπορώ μια πανοραμική εικόνα στον Άραβα αναγνώστη για τη σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία μεταφράζοντας συγγραφείς παλιούς και σύγχρονους. Κι έτσι ξεκίνησα με τους Γ. Ρίτσο, Ν. Καζαντζάκη, Σ. Τσίρκα, Κ. Πολίτη και από την άλλη τους Δ. Δημητριάδη, Θ. Γρηγοριάδη, Π. Κουμούτση και από την Κύπρο τον Π. Ιωαννίδη και τη Νίκη Μαραγκού… κι άλλους…
Πριν μερικά χρόνια, κατά τη διάρκεια ενός τριημέρου ελληνο-αιγυπτιακής ποίησης που διεξήχθη στην Αίγυπτο, τιμηθήκατε για τις μεταφράσεις και την προσφορά σας. Τι σημαίνει αυτό για σας;
Απολύτως τίποτα.
Πόσο γνωστή είναι η ελληνική λογοτεχνία στην Αίγυπτο; Υπάρχει ενδιαφέρον, προοπτική για νέες μεταφράσεις στην Αίγυπτο και ενδεχομένως σε άλλες αραβόφωνες χώρες;
Πιστεύω ότι υπάρχει μεγάλο ενδιαφέρον, αν κρίνω από κουβέντες που κάνω τακτικά με εκδότες από όλες τις αραβικές χώρες, κυρίως την Αίγυπτο, τον Λίβανο και την Τυνησία.
Είναι σημαντικό να γνωρίσουν σήμερα οι Αιγύπτιοι αναγνώστες την ελληνική λογοτεχνία;
Βεβαίως. Η αρχαία είναι κατά κάποιον τρόπο γνωστή. Πιστεύω ότι είναι εξίσου σημαντικό να γνωρίζει ο άραβας αναγνώστης και τη νέα ελληνική λογοτεχνία.
Βασισμένος στην πείρα σας, τι είναι αυτό που θα μπορούσε να αγγίξει τους Αιγύπτιους, και άλλους αραβόφωνους αναγνώστες, σε ένα σύγχρονο ελληνικό λογοτεχνικό βιβλίο;
Η ποίηση και οι συγγραφείς που έχουν νέες φωνές και θίγουν καινούργια θέματα.
Ποιο είναι το προφίλ του Αιγύπτιου αναγνώστη που διαβάζει ελληνική λογοτεχνία;
Πολύ απλά, αυτοί που διαβάζουν γενικώς και ειδικά οι λάτρες της λογοτεχνίας.
Έχοντας υπόψη ότι ο μεταφραστής (της ελληνικής λογοτεχνίας) δεν περιορίζεται μόνο στη μετάφραση του βιβλίου, ποιες δυσκολίες/προβλήματα αντιμετωπίζει από την επιλογή του βιβλίου μέχρι την έκδοση και την κυκλοφορία του;
Από την εμπειρία μου, η μεγαλύτερη δυσκολία είναι η επιλογή του βιβλίου και ύστερα η έρευνα και η μελέτη του βιβλίου πριν τη μετάφραση. Δεν αντιμετωπίζω κανένα πρόβλημα ούτε στην έκδοση ούτε στην κυκλοφορία. Όσο για την έκδοση, το καλό είναι πως ό, τι εκδίδεται στην Αίγυπτο, κυκλοφορεί και στις υπόλοιπες αραβικές χώρες.
Τι θα προτείνατε εσείς για να βελτιωθεί αυτή η κατάσταση, να προωθηθεί περαιτέρω το ελληνικό βιβλίο;
Καλή ερώτηση άλλα δεν πιστεύω ότι υπάρχει κατάσταση για να βελτιωθεί, μάλλον πρέπει να χτιστεί κατάσταση… Εννοώ ότι μιλάμε για έναν χώρο που έχει μόνο δύο ή το πολύ τρεις μεταφραστές από τα νέα ελληνικά… Προτείνω να υπάρχουν προγράμματα για σοβαρή διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας και της ελληνικής λογοτεχνίας στα αιγυπτιακά πανεπιστήμια για να δημιουργήσουμε νέες γενιές μεταφραστών που έχουν τη γνώση. Επίσης, πρέπει να υπάρχουν προγράμματα χρηματοδότησης των εκδόσεων και των μεταφράσεων.
Ποιες ιδιαιτερότητες, ενδεχομένως δυσκολίες, υπάρχουν όσον αφορά στη μετάφραση από τα ελληνικά στα αραβικά;
Δεν είμαι από αυτούς τους μεταφραστές που χαρακτηρίζουν την μετάφραση ότι είναι δύσκολο πράγμα, είναι σύνθετο. Απαντώντας όμως στην ερώτησή σας, θα έλεγα ότι για μένα η προετοιμασία, εφόσον έχω επιλέξει τι θα μεταφράσω, είναι το στάδιο που θέλει πολλή υπομονή και κόπο, διότι προσπαθώ να μελετήσω το θέμα και το συγγραφέα όσο καλύτερα μπορώ, για να μπορέσω να βγάλω τη φωνή του σε μια γλώσσα καινούργια, τη γλώσσα μου, την Αραβική.
Ο μεταφραστής είναι ο ίδιος δημιουργός κατά τη μετάφραση ή διαμεσολαβητής ανάμεσα στον συγγραφέα και τον αναγνώστη;
Δημιουργός είναι, όμως δεν θα δημιουργούσε, αν δεν υπήρχε ο συγγραφέας και πρέπει να είναι ο πιο κοντινός άνθρωπος στον συγγραφέα, για να μπορέσει να ξαναζήσει και να αναδημιουργήσει ή μάλλον να αναβιώσει τη δημιουργική εμπειρία του συγγραφέα σε μία καινούργια γλώσσα.
Γράφετε ο ίδιος ποίηση. Πώς λειτουργεί αυτή η ιδιότητά σας κατά την πράξη της μετάφρασης;
Πιστεύω ότι βοηθά πολύ, διότι η ποίηση είναι μια υψηλή τέχνη της γλώσσας και είναι σημαντικό εργαλείο στα χέρια του μεταφραστή. Άλλωστε, και οι δυο γλώσσες, τις όποιες λατρεύω, είναι άκρως ποιητικές.
Ποια θεωρείτε εσείς καλή μετάφραση και ποιο θα μπορούσε να είναι το εγχειρίδιο του καλού μεταφραστή;
Είναι αυτή που διαβάζεται με την ίδια ευκολία που διαβάζεται στην πρωτότυπη γλώσσα στην οποία γράφτηκε αρχικά. Επίσης, πιστεύω ότι η καλή μετάφραση είναι αυτή που μεταφέρει τις ιδέες και τη φιλοσοφία του συγγραφέα όπως ακριβώς τα λέει ο ίδιος.
Ποια σημαντική εμπειρία που ζήσατε όλα αυτά τα χρόνια, μεταφράζοντας ελληνική λογοτεχνία, θα θέλατε να μοιραστείτε μαζί μας; (ενδεχομένως άγνωστα περιστατικά, η σχέση-επικοινωνία με τον συγγραφέα κ.λπ.)
Κάθε μετάφραση είναι μια μεγάλη εμπειρία ή μάλλον ένα πολυδιάστατο ταξίδι που ξεκινά από τον κόσμο του συγγραφέα, τη γλώσσα που γράφει, τις ιδέες, τη φιλοσοφία και τον πολιτισμό από τον οποίο έρχεται και οφείλει ο μεταφραστής να τα μεταφέρει, ή όπως είπα πριν, να αναβιώσει σε μια καινούργια γλώσσα και σε ένα άλλο περιβάλλον. Πιστεύω ότι κάθε βιβλίο που έχω μεταφράσει ήταν ξεχωριστή εμπειρία με αυτή έννοια.
Ο Khaled Rauf διαθέτει PhD στην ιστορία της τέχνης. Είναι μεταφραστής της ελληνικής λογοτεχνίας. Ορισμένες από τις μεταφράσεις του είναι οι εξής: Ανθολογία Γιάννη Ρίτσου, Βίος και πολιτεία του Ν. Καζαντζάκη, Πεθαίνω σαν χώρα και Μεταφορά του Δ. Δημητριάδη, Αλούζα, χίλιοι και ένας εραστές του Θ. Γρηγοριάδη, Αριάγνη – Νυχτερίδα του Σ. Τσίρκα, Γεζούλ της Ν. Μαραγκού, Ερόικα του Κ. Πολίτη, Στους δρόμους του Καΐρου, περίπατος με τον Ναγκίμπ Μαχφούζ και Αλεξανδρινές φωνές της Πέρσας Κουμούτση, Ότι μένει από την νύχτα της Έρσης Σωτηροπούλου. Κοάζινος και Αμερική 62 του Πάνου Ιωαννίδη, Η εκδρομή της Εύα Στάμου και Ακυβέρνητη Παροικία του Α. Νταλαχάνη.
Ακολουθήστε τo Literature.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλα τα νέα για τον πολιτισμό και την επικαιρότητα από την Ελλάδα και τον Κόσμο.
