Η λυτρωτική περιπέτεια της φυγής στο έργο του Μιχάλη Μοδινού, γράφει η Ευγενία Αντωνίου [Παραγουάη, Μιχάλης Μοδινός]

8 February 2021

***Απαγορεύεται από το δίκαιο της Πνευμ. Ιδιοκτησίας η καθ΄οιονδήποτε τρόπο παράνομη χρήση/ιδιοποίηση του παρόντος, με βαρύτατες αστικές και ποινικές κυρώσεις για τον παραβάτη***

Παραγουάη, Μιχάλης Μοδινός, Εκδόσεις Καστανιώτη

Η Παραγουάη είναι ένα κλασσικό μυθιστόρημα του Μιχάλη Μοδινού -το ένατο σε δεκαπέντε χρόνια- και υποχρεώνει τον μελετητή του έργου του να κάνει μια απόπειρα ανασκόπησης, μιας και εκτείνεται σε όλο το εύρος της προβληματικής του. Με αυτό το νέο του βιβλίο o συγγραφέας εμπλουτίζει μια κοσμοπολιτική λογοτεχνική σχολή που από πολλές απόψεις έχει ιδρύσει ο ίδιος. Το μυθιστόρημα συνιστά εκ πρώτης όψεως κάτι από άτυπη τριλογία με τον περίφημο Μεγάλο Αμπάι και την Εκουατόρια (που του χάρισε το Κρατικό Βραβείο Μυθιστορήματος}. Έχει ισχυρισθεί όμως σε συνέντευξή του ότι δεν ανήκει ακριβώς στην ίδια κατηγορία, παρόλο που έχει ως κοινούς άξονες την φυγή και την ουτοπία. «Η βασική διαφορά είναι ότι στην Παραγουάη υπάρχει και ισόποση σύγχρονη Ελλάδα. Το Πλέγμα, Η Χρυσή Ακτή και η Στυμφαλία μου λ.χ. είναι εξίσου παρόντα εδώ. Γιατί ήθελα να κάνω μια ενδοσκόπηση της σημερινής Ελλάδας – κυρίως της περιόδου 2014-2015 αλλά και των δεκαετιών που προετοίμασαν την κοινωνική κρίση και την πτώχευση της χώρας. Υπάρχει βέβαια το κοινό στοιχείο του προορισμού, του ονείρου, της απεικονιστικής, υπαρξιακής τοπιογραφίας, της ανάλυσης του γεωγραφικού χώρου. Δεν είναι όμως ένα καθαρά επικό μυθιστόρημα, μεγαλόπνοης διάθεσης, όπως εκείνα, παρά το ότι πραγματεύεται δυο ουτοπίες, δυο αποδράσεις, δυο νέες ζωές με απόσταση τριών αιώνων μεταξύ τους. Είναι πιο γειωμένο, και εσωστρεφές, και παρά το ονειρικό στοιχείο της απόδρασης στην εξωτική Παραγουάη, πολύ ελληνικό».

Η συνολική πρόταση του Μοδινού είναι πολύ ιδιαίτερη για τα εγχώρια και όχι μόνο πράγματα, καθώς αφορά τόπους και ψυχισμούς αδιερεύνητους μέχρι σήμερα. Και πάλι ένας υποψιασμένος “εξωτισμός” πρωταγωνιστεί εδώ, όπου η Φύση έχει το προβάδισμα – ακόμα μυστηριώδης αν και σε μεγάλο βαθμό παθητική, σαν να περιεργάζεται το ον που την υποβαθμίζει ή και καταστρέφει. Γενικά μιλώντας, πάντως, τα μοδίνεια έργα παρακολουθούν τους πρωταγωνιστές τους στη λειτουργία τους – όπως αυτοί κινούνται, σχετίζονται κι αναμετρώνται με εαυτούς κι αλλήλους, με τα προσωπικά τους όνειρα και τα κοινωνικά τους όρια. Εστιάζουν, όμως, στις υπαρξιακές ρωγμές τους: εκεί όπου οι ανθρώπινες σχέσεις εξαντλούν και εξαντλούνται από τα κεκτημένα και υποχωρούν στο αδιάθετο δυναμικό των ονείρων, κατά την ώρα των κρίσεων, του επαναπροσδιορισμού και της φυγής.

Ο συγγραφέας, καθώς παρακολουθεί τους ήρωές του, ανασυστήνει μυθιστορηματικά μεγάλες τοιχογραφίες της εποχής στην οποία τα έργα του εξελίσσονται – τοιχογραφίες ιδιαίτερης ευθυκρισίας και ακρίβειας ως προς την απόδοση του φυσικού και ανθρωπογενούς περιβάλλοντος, της επικρατούσας ατμόσφαιρας, των ανθρωπολογικών τύπων, των κοινωνιολογικών παραδοχών και αντικειμένων. Αφετέρου, όποτε η προσωπική ισορροπία των πρωταγωνιστών καθίσταται ασταθής και τα επικαιρικά πλαίσια θρυμματίζονται απελευθερωτικά υπό την τραγική πίεση της αναγεννητικής ανάγκης, επιχειρεί επιτυχώς καταβυθίσεις υπαρξιακού βάθους. Τότε ο παλιός κόσμος ανασκάπτεται εξ αρχής, ώστε, ως καινούργιος, να προσφερθεί για μια νέα κατοίκηση. Η περιπέτεια της φυγής ξεκινά.

Η φυγή, λοιπόν εκλαμβάνεται από τον Μοδινό ως έξοδος, ως αρχή μιας νέας περιπέτειας. Δεν συνιστά συρρικνωτική κατάληξη ή μηδενιστική παραίτηση από την περιπέτεια του βίου. Αποτελεί σημείο εκκίνησης, αναγεννητική επανέναρξη, αυτοπροωθητικό άλμα προς το μέλλον, συνήθως μετέωρο, εντέλει όμως προς μια γειωμένη ουτοπία. Η οποία ουτοπία, με τη σειρά της, θα αναμετρηθεί με την υλοποιημένη εκδοχή των προσδοκιών του πρωταγωνιστή και θα καταλήξει σε ένα νέο κύκλο ωριμότητάς του.

Στο τόξο της διαδρομής που θα διαγράψει η περιπέτεια της φυγής, ο μοδίνειος ήρωας διαλέγεται τόσο με τον εσωτερικό του κόσμο, που χτίστηκε στις πρότερες συνθήκες της ζωής του, όσο και με τον κόσμο που συναντά «εκεί έξω». Και ο συγγραφέας δράττεται της ευκαιρίας να αναδείξει και να διαπραγματευτεί τους όρους του βασικού συγκρουσιακού διωνύμου που καθορίζει, σε κάθε εποχή, την ανθρώπινη κατάσταση. Με ακραία οικονομία, θα μπορούσαμε να ισχυρισθούμε ότι ο Μιχάλης Μοδινός εντοπίζει τα διώνυμα αυτά στη διεπιφάνεια που σχηματίζει ο διάλογος του κατισχύοντος, του επενδεδυμένου με κύρος, του «αναπτυγμένου» Δυτικού Πολιτισμικού Προτύπου, με τους «υπανάπτυκτους» συνομιλητές του. Ενδεικτικά: στη Χρυσή Ακτή συγκρούεται η σύγχρονη ευρωπαϊκή γραφειοκρατική οργάνωση του βίου με τον αισθηματικό νότο της, στο Μεγάλο Αμπάι η αξιοπιστία της επιστημονικής ορθολογικής μεθόδου με την εμπειρική αποκαλυπτική δύναμη των αρχέγονων μυθολογιών, στην Επιστροφή, ο δημόσιος πραγματολογικός λόγος με την πολυπλοκότητα του προσώπου.

Δύο ακόμη σταθερά χαρακτηριστικά των έργων του Μοδινού οφείλουμε να σημειώσουμε: Κατ’ αρχήν τον κοσμοπολίτικο χαρακτήρα τους, όπως με ευκρίνεια έχει επισημάνει ο κριτικός Δημήτρης Ραυτόπουλος. Οι πρωταγωνιστές του δεν είναι φυγάδες της πρώτης ανάγκης και χειρίζονται τις επιβολές της πραγματικότητας όχι μόνο υπό το κράτος των εξωτερικών καταναγκασμών αλλά και σύμφωνα με τα όνειρά τους. Άνθρωποι της περιπέτειας, εσωτερικής και κυρίως εξωτερικής, αναζητούν στη σχέση με τον Άλλο την ολοκλήρωση του εαυτού τους. Έτσι, τα εννέα του μυθιστορήματα φέρνουν σε διάλογο, όσμωση και σύγκλιση φορείς πολιτισμών διαφορετικών. Διαπνέονται από αέρα κοσμοπολίτικο και εξελίσσονται στον μεγάλο κόσμο.

Έπειτα, οφείλει να επισημάνει κανείς την ιδιάζουσα τρυφερότητα που αποπνέουν: Ανεξαρτήτως της ειδικής θεματολογίας τους και του αν χρησιμοποιείται πρωτοπρόσωπη ή τριτοπρόσωπη αφήγηση, η γλώσσα υπενθυμίζει ότι ο κόσμος αποτελεί το ανθρώπινο ενδιαίτημα και ότι τα εξιστορούμενα αφορούν τα των ημών και των εστιών μας. Στα τελευταία, κυρίως, μυθιστορήματα του συγγραφέα, της Παραγουάης συμπεριλαμβανομένης, απαντάται μια ισχυρή παρουσία σπαρταριστής και καυστικής ειρωνείας, μακριά από κάθε χονδροκομμένη χλεύη και κοροϊδία, που συνιστά τον αμεσότερο και λεπτότερο τρόπο διατύπωσης μιας αντίστοιχης ανατρεπτικής κριτικής.

Η Παραγουάη είναι κλασσικό μοδίνειο μυθιστόρημα – και φέρει εμφανώς τα παραπάνω χαρακτηριστικά. Με δυο ιδιάζουσες προσαρμογές:

Αυτή τη φορά ο πρωταγωνιστής συγκροτεί το περιπετειώδες του πρόσωπο συνδιαλεγόμενος κυρίως με έναν ομώνυμο πρόγονο που επιτέλεσε μια ανάλογη φυγή από τον ίδιο καταγωγικό τόπο [τον θεσσαλικό χώρο] προς τον ίδιο εξωτικό τόπο επιλογής [την Λατινοαμερικάνικη Παραγουάη]. Το «πρότυπο», εν προκειμένω, δεν είναι ο κατισχύων πολιτισμός. Είναι η επιτυχημένη φυγή. Με αυτήν συνδιαλέγεται ο «αναπτυσσόμενος» φυγάς. Και επιτυχημένη είναι η φυγή που συμβολοποιεί ο ιαγουάρος [το τζάγκουαρ, που φιγουράρει και στο εξώφυλλο του βιβλίου]. Εξάλλου, στη μυθολογία πολλών αρχέγονων ινδιάνικων πολιτισμών ο ιαγουάρος υπήρξε σύμβολο (έως και θεότητα) της δύναμης και της ευελιξίας. Άλλωστε, με την αναφορά στη φευγαλέα, όπως ταιριάζει στη συνάντηση με κάθε σημείο του «ιερού» και δοξαστική συνάντηση του πρωταγωνιστή με το σπάνιο, επαπειλούμενο και πανέμορφο αυτό ζώο, κλείνει, μυθιστορηματικά, τον κύκλο της η Παραγουάη. («Και εγένετο φως», επιγράφεται το σχετικό Κεφάλαιο). Ας σημειωθεί, με την ευκαιρία, ότι ο ιαγουάρος κυνηγήθηκε σκληρότατα από τους δυτικούς εποίκους, –τους Κονκισταδόρες- κατά την κατάκτηση των εδαφών που αποτελούσαν το ενδιαίτημά του, ενώ κατέληξε εμπόρευμα για την όμορφη γούνα του μέχρι να συμπεριληφθεί, τελευταία πια, στους καταλόγους προστασίας της άγριας πανίδας.
Η αρχιτεκτονική του μυθιστορήματος περιέχει, όπως συχνά συμβαίνει στα μοδίνεια μυθιστορήματα, δύο κατηγορίες Κεφαλαίων που αφορούν, αντίστοιχα, στους συνδιαλεγόμενους όρους του «διωνύμου» που αναφέρθηκε πιο πάνω: Η κατηγορία Κεφαλαίων με το πρόθεμα Α αφορά στον σύγχρονο πρωταγωνιστή -στην περιπέτεια και τα διλήμματα του «υπό ανάπτυξη» φυγά- και η άλλη, με το πρόθεμα Β, στο πρόγονό του – δηλ. στην περιπέτεια και τα διλήμματα του «πρότυπου» φυγά. Όμως στην Παραγουάη η αρχιτεκτονική του μυθιστορήματος εμπλουτίζεται με μια τρίτη κατηγορία Κεφαλαίων, τις «Παρεκβάσεις» – Κεφάλαια με το πρόθεμα Γ, όπου ο πρωταγωνιστής διηγείται την Ιστορία και τα πάθη του ομώνυμου τόπου σε επιλεγμένες περιόδους του χρονικού διαστήματος που ορίζουν οι δυο ερχομοί: του προγόνου και του πρωταγωνιστή.

Τα μυθιστορήματα του Μοδινού φέρουν, συνήθως, βαρύ πραγματολογικό φορτίο που περιλαμβάνει αναφορές στην οικογεωγραφική κατάσταση, την πολιτισμική εξέλιξη και την ιστορία των τόπων. Οι αναφορές αυτές εμπλέκονται στη καθαυτή αφήγηση, μιας και αποτελούν συνιστώσες του «κόσμου», εσωτερικού ή εξωτερικού, με τον οποίο ο πρωταγωνιστής συνομιλεί και τον οποίο δραματοποιεί. Αυτό συμβαίνει και στην Παραγουάη όσον αφορά στα Κεφάλαια με το πρόθεμα Α και Β και αφορά σε άμεσης συσχέτισης με τη δράση των ηρώων συγχρονικές αναφορές, εξιστορήσεις και περιγραφές. Αντίθετα, οι δοκιμιακού περιεχομένου, διηγηματικές αναφορές στην Ιστορία και την εξέλιξη της Παραγουάης [Κεφάλαια με το πρόθεμα Γ], δεν εμπλέκονται άμεσα στη δράση των ηρώων, αλλά αφενός εγκαθιστούν το διαφωτιστικό σχετικό φόντο στις περιπέτειές τους και αφετέρου συνδράμουν στην διασύνδεσή τους. Γιατί, εντέλει, το τμήμα του παρελθόντος κόσμου που θα βαρύνει στις επιλογές του πρωταγωνιστή και θα έλθει σε άμεσο διάλογο μαζί του, είναι, στ’ αλήθεια, μια κατασκευή. Με άλλα λόγια είναι μία ανασύσταση της βιωμένης, από τον πρόγονό του, ιστορίας του τόπου, δοσμένη από τον ίδιο, και υπό το φως των ιστορικών του γνώσεων που εν τω μεταξύ αποκτά. Οι εύστοχες μοδίνειες μυθιστορηματικές διερωτήσεις για τη σχέση γνώσης και μαρτυριών, Ιστορίας και ιστοριών και για το ρόλο τους στη διαμόρφωση των προσωπικών επιλογών, επανεμφανίζονται εδώ με καθαρότητα.

Σε κάθε περίπτωση, το πραγματολογικό φορτίο που αντλεί από εξαντλητική διερεύνηση των σχετικών επιστημονικών πηγών ο συγγραφέας, αναδιευθετείται από την υψηλή συγγραφική του δεινότητα και μια αιχμηρή, μεταερμηνευτική κριτική ικανότητα, προκειμένου να ανασυστήσει με εκπληκτική ζωντάνια, βιτριολικό χιούμορ και αίσθημα τρυφερής ανθρωπιστικής δικαιοσύνης τις εποχές στις οποίες εξελίσσονται τα μυθιστορήματά του. Και αυτό με όλες τις ανελέητες συγκρούσεις και τις χειριστικές τους τακτικές, τις ζηλευτές ομορφιές και τις ανατριχιαστικές αδικίες τους, τις άγριες βαναυσότητες και τα γκροτέσκο μεγαλεία τους. Σε αυτές τοποθετείται και ο περιπετειώδης αγώνας των πρωταγωνιστών, με τις μικρές ή μεγαλύτερες καλοσύνες και πονηρίες τους, τους σχεδιασμούς και τα διαλείμματά τους, τις απολαύσεις και τις κατακτήσεις τους.

Η ατμόσφαιρα των μυθιστορημάτων του Μοδινού δεν είναι ποτέ σκοτεινή, πένθιμη ή καταγγελτική. Ο θυμικός τόνος που αποπνέουν είναι, εν τέλει, αισιόδοξος και κυρίως λυτρωτικός. Είναι η συνθήκη της τέχνης αυτή – να ανασκάπτει και να διευθετεί τα ακριβότερα των ανθρωπίνων, παραμυθητικά για το μέλλον. Και ο συγγραφέας εφαρμόζει, εκών άκων, και εδώ, αυτή την θαυμαστή, καθαρτήρια λειτουργία της τέχνης.