László Krasznahorkai interviewed by Tessy Baila, following his Literature.gr Phrase of the Year Prize 2018 Award

8 September 2020

***Απαγορεύεται από το δίκαιο της Πνευμ. Ιδιοκτησίας η καθ΄οιονδήποτε τρόπο παράνομη χρήση/ιδιοποίηση του παρόντος, με βαρύτατες αστικές και ποινικές κυρώσεις για τον παραβάτη***

Literature.gr Foreign Phrase of the Year Prize 2018 was awarded to Mr. László Krasznahorkai for his book: Satantango, translated to English from Hungarian by George Szirtes, A New Directions Book, Originally published in Hungarian as Sátántango in 1985 and translated to Greek from English by Ioanna Avramidou, published by Polis Editions.

Distinguished phrase: ‘…saw as in a vision, the progress of spring, summer, fall and winter, as if the whole of time were a frivolous interlude in the much greater spaces of eternity, a brilliant conjuring trick to produce something apparently orderly out of chaos, to establish a vantage point from which chance might begin to look like necessity…’

Το Literature.gr έχει την τιμή να φιλοξενεί τον κορυφαίο Ούγγρο συγγραφέα Λάσλο Κρασναχορκάι με αφορμή τη βράβευσή του με το Βραβείο ”Literature.gr Ξένη Λογοτεχνική Φράση της Χρονιάς 2018”.

Ο μοναδικός Ούγγρος συγγραφέας που έχει τιμηθεί με το Διεθνές Βραβείο Booker (2015) και το έργο του έχει μεταφραστεί σε πολλές γλώσσες κατακτώντας διθυραμβικές κριτικές, με τη μεγάλη ευγένεια που τον διακρίνει αλλά και με επαγγελματική αμεσότητα, δέχτηκε να απαντήσει στις ερωτήσεις μας για τη λογοτεχνία, τη σχέση του μαζί της, τη μοναξιά του συγγραφέα, τον χρόνο, την αντίσταση της γραφής και το «Τανγκό του σατανά», το βιβλίο του που κυκλοφορεί στη χώρα μας από τις εκδόσεις Πόλις σε μετάφραση της Ιωάννας Αβραμίδου και στο οποίο εμπεριέχεται η διακριθείσα φράση.

Το Literature.gr ευχαριστεί τον συγγραφέα και τις Εκδόσεις Πόλις, και συγκεκριμένα τον κ. Νίκο Γκιώνη και την κ. Άλκηστη Τριμπέρη, για τη σημαντική τους βοήθεια και την άμεση ανταπόκρισή τους στην προσπάθειά μας να επικοινωνήσουμε με τον συγγραφέα. Επίσης, ευχαριστεί ολόθερμα την κυρία Μανουέλα Μπέρκι για την ενδελεχή μετάφραση των απαντήσεων του κ. Κρασναχορκάι, την οποία παραχώρησε με ευγένεια στο Literature.

Τέσυ Μπάιλα, 08.09.2020

Η συνέντευξη του κυρίου Λάσλο Κρασναχορκάι στην Ελληνική Γλώσσα:

Έχετε γράψει ότι «Αυτό που βρίσκεται πίσω μου παραμένει μπροστά μου» θα θέλατε να μας επισημάνετε το ακριβές νόημα αυτής της φράσης; Μπορεί το παρελθόν να καθορίσει το μέλλον και αν ναι πώς μπορεί κάτι τέτοιο να επηρεάσει το λογοτεχνικό σας έργο; Έχετε πει πως δεν θέλατε στην πραγματικότητα να γίνετε συγγραφέας. Τι θα θέλατε να είχατε γίνει αν δεν ήσασταν συγγραφέας; Πότε αντιληφθήκατε για πρώτη φορά ότι το πεπρωμένο σας ήταν η συγγραφή; Ήταν μια εύκολη απόφαση;

Το τεκμήριο των δειλών αμαρτημάτων μου που είχα διαπράξει στο παρελθόν με έναν ασαφή τρόπο αργότερα δεν θα οδηγήσει τη μοίρα μου εκεί όπου αρχικά είχα ξεκινήσει να πάω – αυτό σημαίνει η πρόταση που παραθέσατε. Εξ άλλου αυτή η τριών κατευθύνσεων διάσταση του χρόνου, ότι δηλαδή παρελθόν, παρόν, μέλλον, δεν μπορεί να χρησιμοποιηθεί παρά μόνον στην εμπειρική σκηνή της καθημερινότητας, αφού ο ίδιος ο χρόνος δεν υφίσταται, και κυρίως όχι με τρεις μορφές. Ο χρόνος είναι ανθρώπινη εφεύρεση, ίσως η πιο μεγαλοφυής ανάμεσα στις εφευρέσεις μας. Οι ήρωες στα έργα μου δεν αμφισβητούν ούτε κατά το ελάχιστο τη γενικώς αποδεκτή έννοια του χρόνου, κι εγώ αυτό θα πρέπει να το αντιμετωπίζω με συμπόνοια.

Έχετε πει πως δεν θέλατε στην πραγματικότητα να γίνετε συγγραφέας. Τι θα θέλατε να είχατε γίνει αν δεν ήσασταν συγγραφέας; Πότε αντιληφθήκατε για πρώτη φορά ότι το πεπρωμένο σας ήταν η συγγραφή; Ήταν μια εύκολη απόφαση;

Δεν είναι θέμα επιλογής να γίνεις συγγραφέας – εφόσον έχει κανείς υπόψη του τη συγγραφική τέχνη και όχι τον κοινωνικό ρόλο από τον οποίο συνοδεύεται. Συμβαίνει μερικοί να γίνονται συγγραφείς. Στη δική μου περίπτωση συνέβη επίσης να γίνω συγγραφέας. Αν δεν γινόμουν κάτι τέτοιο, τότε κατά πάσα πιθανότητα θα εξελισσόμουν σε φιλόσοφο άνευ σχολής, ο οποίος θα ήταν απελπισμένα και διά βίου ερωτευμένος με την ποίηση.

Πιστεύετε στη μοναξιά του συγγραφέα; Μπορεί η μοναξιά να λειτουργήσει ως ένας δυναμικός παράγοντας δημιουργίας για τον συγγραφέα;

Δεν πιστεύω σε τίποτα από αυτά. Και δεν έχω ιδέαν αν οι συγγραφείς είναι μοναχικοί ή όχι. Ίσως ο Όμηρος να μην ήταν, και ο Καβάφης ίσως να ήταν. Όσο για μένα, εγώ δεν είμαι μόνον μοναχικός, αλλά απλούστατα δεν έχω καμιά σχέση ούτε και με τον εαυτό μου. Ζω μονάχα για τους ήρωες των μυθιστορημάτων μου. Μ’ αυτούς τα έχω καλά.

Ακολουθείτε κάποιο συγκεκριμένο πρόγραμμα όταν γράφετε; Ποιες είναι οι ιδανικές συνθήκες για εσάς όταν γράφετε;

Οι συνθήκες δεν είναι ιδανικές. Δεν υπάρχουν συνθήκες που θα μπορούσαν να θεωρηθούν ιδανικές για γράψιμο. Εσείς έχετε στο νου ένα γραφείο κοντά σε εκείνο το παράθυρο από όπου ο συγγραφέας, κάθε φορά που θα σηκώσει το μεγαλειώδες βλέμμα του που φεγγοβολάει από παραφροσύνη και μεγαλοφυΐα, κοιτάζει τη θάλασσα, και η θάλασσα εκείνη βλέπει τέσσερις μοίρες νοτιο-νοτιοδυτικά; Κατά τα άλλα εγώ δεν χρησιμοποιώ ούτε γραφείο, ούτε παράθυρο, ούτε και θάλασσα, επίσης δεν σηκώνω ποτέ το βλέμμα μου. Μονάχα στην Κρήτη, στο χωριουδάκι που λέγεται Πηγή, όταν βγαίνει ο ντόπιος ταβερνιάρης από το μαγαζί του να πάρει τις ελιές που στέγνωσαν πια και τοποθετεί μπροστά μου καινούργιες και μου λέει: «αυτές είναι φρέσκες, αυτές να φάτε».

Μπορεί η λογοτεχνία να λειτουργήσει θεραπευτικά για την ανθρωπότητα;

Ήταν ένας παράξενα αστείος άνθρωπος σε ένα μικρό χωριό της Ουγγαρίας, που περνώντας μπροστά από το τοπικό φαρμακείο έβλεπε μέσα τις γριούλες που στέκονταν στην ουρά για τα φάρμακά τους, πήγαινε κι άνοιγε με φόρα την πόρτα και τις φώναζε ότι «δεν υπάρχει φάρμακο εναντίον του θανάτου» και ύστερα έφευγε τρέχοντας. Λοιπόν, η λογοτεχνία δεν είναι φαρμακευτικό είδος. Η ασθένεια, την οποία κατά τα άλλα θα έπρεπε να θεραπεύσει, βρίσκεται τόσο απλησίαστα βαθιά μέσα μας που πράγματι τίποτα δεν μπορεί να τη θεραπεύσει. Η υψηλή λογοτεχνία, η υψηλότατη λογοτεχνία, άρα η λογοτεχνία στις καλύτερές στιγμές της, ίσως απλά μας συμπονάει, αφού τόσο ο συγγραφέας όσο και ο αναγνώστης ξέρουν επακριβώς ότι δεν υπάρχει ελπίδα. Και με τα λόγια του Κάφκα, κι εφόσον παρ’ όλα αυτά υπάρχει, σίγουρα όχι για εμάς.

Tι σκέφτεστε για το μέλλον της λογοτεχνίας στις σύγχρονες κοινωνίες; Ποιος θα είναι ο ρόλος του συγγραφέα στις μελλοντικές κοινωνίες;

Η υψηλή λογοτεχνία, η υψηλότατη λογοτεχνία, άρα η λογοτεχνία θα πεθάνει. Στη θέση της θα υπάρξει κάτι άλλο. Και στη δική μας θέση θα υπάρξει κάτι άλλο. Η τεταμένη μορφή του συγγραφέα θα παραδώσει τη θέση της σε κάποιον που θα βλέπει πλέον την πραγματικότητα σύμφωνα με νέους νόμους και βάσει νέων εμπειριών. Ένα πράγμα όμως δεν θα αλλάξει σίγουρα: δεν θα παραμείνει τίποτα στη θέση του. Αφού έτσι κι αλλιώς δεν υπήρξε ποτέ τίποτα στη θέση του.

Είναι το γράψιμο μια μορφή αντίστασης;

Ναι, αυτό που σήμερα ονομάζουμε γράψιμο, είναι στην πραγματικότητα μια μορφή αντίστασης. Όπως όταν εμφανίστηκε η γραφομηχανή και οι καλλιτέχνες είπαν όχι για τη γραφομηχανή εκείνη και παρέμειναν στην πέννα. Αντιστάθηκαν και εκείνοι. Σήμερα δεν καταλαβαίνουμε το λόγο. Σήμερα δεν υπάρχει πια ούτε γραφομηχανή ούτε και πέννα. Μονάχα η αντίσταση. Στο μέλλον ούτε κι εμάς θα καταλαβαίνουν.

Για ποιο λόγο πιστεύετε ότι «Το τανγκό του σατανά» έχει γνωρίσει τόσο μεγάλη επιτυχία από τότε που πρωτοεκδόθηκε το 1985; Μπορεί η μεγάλη λογοτεχνία να γίνει ένα είδος βάλσαμου στις μέρες μας;

Όσο θα υπάρχουν βιβλία, η βασική μορφή της υψηλής λογοτεχνίας, της πολύ υψηλής λογοτεχνίας, άρα της λογοτεχνίας, θα παραμείνει το βιβλίο. Αλλά όπως είπα και προηγουμένως, η λογοτεχνία δεν θεραπεύει, δεν παρέχει ελπίδα, είναι όμως αλήθεια ότι ούτε και αφαιρεί ελπίδα. Απλά σε ανυψώνει ώστε να βγεις από τον εμπειρικό χρόνο, σε κρατάει λίγο εκεί πέρα, ύστερα σε αφήνει να πέσεις.

Τι συναισθήματα σας δημιούργησε η ταινία «Το τανγκό του σατανά» όταν την είδατε για πρώτη φορά; Πόσο σας ικανοποίησε η σχέση της ταινίας με το βιβλίο;

Εγώ δεν έβλεπα το Τανγκό του σατανά, αλλά το έφτιαχνα. Από την αρχή των γυρισμάτων μέχρι τέλους ήμασταν τρεις που αποφασίζαμε τι θα περιέχει το κινηματογραφικό έργο, ο Ταρ, η σύζυγός του κι εγώ. Δεν υπήρξε λοιπόν η φορά αυτή που θα την έβλεπα για «πρώτη φορά», αφού μετά από κάθε μία λήψη κοιτάζαμε πώς τα πήγαμε εκείνη την ημέρα. Όσον αφορά το δεύτερο μισό της ερώτησης, το έργο είχε τις πιθανότητες να αποτελέσει υψηλή τέχνη, εμείς με τον Ταρ σε αυτό προσπαθήσαμε να συμβάλλουμε. Αλλά μού φαίνεται ότι αυτή η δυνατότητα εξατμίστηκε πια. Το χρήμα έχει αναδειχθεί ως ο αποκλειστικός παράγοντας που εξουσιάζει τη δημιουργία και έχει ανακηρύξει ως μη υπάρχοντα όλα όσα δεν μπορούσαν να αποδειχτούν ότι θα γίνονταν εμπορεύσιμα. Η κινηματογραφική ταινία που φτιάξαμε εμείς δεν είναι εμπόρευμα. Σκεφτείτε: να κάθεσαι στην όχθη ενός ρυακιού, να ακούς καθώς το νερό περνάει με ορμή ανάμεσα τους βράχους, να νιώθεις τον απαλό άνεμο καθώς ακουμπάει το πρόσωπό σου, και να μένεις ήσυχος για ώρες, και να παρατηρείς καθώς ένα μικρό ωδικό πουλί κατεβαίνει φτερουγίζοντας από ψηλά και πίνει από το ρυάκι – όλα αυτά δεν μπορούν ποτέ να γίνουν εμπόρευμα. Θυμάστε την πρώτη σκηνή του έργου; Μερικά μοσχάρια περπατούν ράθυμα μέσα στην ύπαρξη, τα ακολουθούμε εωσότου εξαφανιστούν. Εκτός τούτου δεν «συμβαίνει» τίποτα άλλο. Επί ένα δεκάλεπτο υφίσταται μονάχα η ύπαρξη. Η ύπαρξη δεν είναι εμπόρευμα.

Πρόσφατα η φράση «[…] είδε σαν όραμα να παρελαύνουν διαδοχικά η μια εποχή μετά την άλλη, η άνοιξη, το καλοκαίρι, το φθινόπωρο και ο χειμώνας, ως εάν ολάκερος ο χρόνος να ήταν μόνο ένα ασήμαντο ιντερλούδιο στους απείρως μεγαλύτερους χώρους της αιωνιότητας, ένα εξαιρετικό ταχυδακτυλουργικό τρικ που δημιουργεί μια φαινομενική τάξη εντός της χαοτικής αταξίας και ορίζει μια πλεονεκτική θέση, από την οποία η τύχη αρχίζει να μοιάζει με αναγκαιότητα […]» που εμπεριέχεται στο βιβλίο σας «Το τανγκό του σατανά», σε μετάφραση Ιωάννας Αβραμίδου και κυκλοφορεί από τις εκδ. Πόλις, τιμήθηκε με το Βραβείο Literature.gr Ξένη Λογοτεχνική Φράση της Χρονιάς 2018. Είναι ο χρόνος ο απαραίτητος παράγοντας για την αναγνώριση ενός λογοτεχνικού έργου;

Όταν έγραψα αυτή την πρόταση είχα θεωρήσει ότι ο χρόνος ήταν κάποια δαιμονική δύναμη που προχωράει τυφλά προς μία κατεύθυνση και στο διάβα του κατεδαφίζει ό,τι βρεθεί μπροστά του. Και ότι όλα βρίσκονται μπροστά του. Αυτή την εποχή όμως, που για μένα είναι πια ξεκάθαρο ότι δεν υπάρχει χρόνος, δεν μπορώ να βρω καθόλου, τι είναι εκείνο που καταστρέφει. Κάτι εργάζεται μέσα στο σύμπαν σαν ένας φρενιασμένος μύλος. Χτίζει κάτι και μετά το κατεδαφίζει. Δισεκατομμύρια και μετά τρισεκατομμύρια φορές. Και τώρα, που φτάσαμε σε τούτο το σημείο στης κουβέντας μας, πιστεύω ότι δεν υπάρχει ξεχωριστό χτίσιμο και ξεχωριστή καταστροφή, όλη αυτή η διαδικασία είναι μία και μοναδική, και λέγεται σατανάς.

interjú magyar nyelven:

Ön azt írta egyszer, hogy “Ami mögöttem van, az előttem marad”, lenne olyan szíves tisztázni számunkra ennek a mondatnak a jelentését? Lehetséges, hogy a múlt meghatározza a jövőt és ha igen, ez miként tudja az Ön irodalmi munkásságát befolyásolni?

Korábban elkövetett gyáva bűneim ténye homályos úton később nem arra vezeti majd a sorsom, ahová indultam — ezt jelenti az ön által idézett mondat. Amúgy az időnek ez a három irányú fogalma, hogy múlt, jelen, jövendő, csak a hétköznap tapasztalati színterén használható, hisz maga az idő nem létezik, különösen nem három alakban. Az idő emberi találmány, talán az egyik legzseniálisabb minden találmányunk közül. Műveimben a hősök a közmegegyezéses időfogalmat meg sem kérdőjelezik, és énnékem együttérzéssel kell kezelnem ezt.

Ön azt mondta, hogy valójában nem is akart író lenni. Mi szeretne lenni, ha nem lenne író? Első alkalommal mikor ébredt arra, hogy az Ön sorsa az írás? Könnyű döntés volt?

Írónak lenni nem választás kérdése — ha az írói művészetre gondolunk, s nem az ezzel járó társadalmi szerepre. Úgy alakul, hogy néhányan írók lesznek. Az én esetemben is úgy alakult, hogy azzá lettem. Ha nem így történik, valószínűleg iskola-nélküli filozófus leszek, aki menthetetlenül és élethossziglan szerelmes a költészetbe.

Hisz Ön az írói magányban? Lehetséges, hogy a magány dinamikus alkotói tényezőként működjék az író javára?

Nem hiszek én semmiben. S hogy az írók magányosak-e, vagy sem, fogalmam sincs, Homérosz talán nem volt az, Kavafisz talán igen. Én magam nem csupán magányos vagyok, de egyszerűen még önmagammal sincs semmiféle kapcsolatom. Csak a regényhőseimért élek. Velük vagyok jóban.

Ön egy bizonyos programot követ írás közben? Ön szerint melyek az ideális körülmények az íráshoz?

A viszonyok nem ideálisak. Az íráshoz sincs ideálisnak mondható körülmény. Úgy gondolja, hogy legyen az íróasztal ahhoz ablakhoz állítva, ahonnan az író, ha olykor felemeli nagyszerű tekintetét, melyben ott lobog minden őrület és zsenialitás, a tengerre néz, s az a tenger pedig négy fokkal dél-délnyugatra? Amúgy én nem használok sem íróasztalt, sem ablakot, sem tengert, amiként a tekintetemet sem emelem fel soha. Csak ha a krétai Piji faluban a helyi kocsmáros kijön, elveszi előlem az ott száradó olivabogyókat, újat tesz elém, s azt mondja, “ez friss, ezt egye”.

Működhet-e az irodalom mint gyógyír az emberiség bajaira?

Volt egy furcsán vicces fickó az egyik kis magyarországi faluban, aki ha elment a helyi gyógyszertár előtt, s meglátta az öreg néniket, ahogy épp sorban állnak gyógyszerért, feltépte az ajtót, és bekiáltotta, hogy “halál ellen nincs orvosság”, s elszaladt. Nos, az irodalom nem gyógyszer. A betegség, amin különben segítenie kellene, annyira megközelíthetetlenül mélyen van bennünk, amit tényleg nem gyógyít semmi. A magas irodalom, a legmagasabb irodalom, tehát az irodalom legjobb pillanataiban inkább csak részvéttel van irántunk, részvéttel, hisz az író is, az olvasó is pontosan tudja, hogy nincs remény. S Kafkával szólva, ha pedig mégis van, akkor nem nekünk.

Miként képzeli Ön az irodalom jövőjét a modern társadalmakban? Mi lesz az író szerepe a jövő társadalmában?

A magas irodalom, a nagyon magas irodalom, tehát az irodalom ki fog halni. Lesz helyette valami más. Helyettünk is lesz valami más. A művész feszült alakja átadja a helyét valakinek, aki új törvények és új tapasztalatok szerint látja már a valóságot. Egy dolog azonban bizonyosan nem változik: semmi nem marad a helyén. Hisz nem is volt a helyén sohasem.

Az írás vajon az ellenállás egyik formája?

Igen, az, amit ma írásnak nevezünk, az valóban az ellenállás egy formája. Mint amikor megjelent az írógép, és voltak művészek, akik nemet mondtak erre az írógépre, s maradtak a tollnál. Ők is ellenálltak. Ma már nem értjük, miért. Mára már se írógép, se toll. Csak az ellenállás. És minket se fognak érteni.

Ön szerint miért lett akkora sikere a Sátántangónak már kiadásától kezdve 1985-ben? Lehetséges, hogy a magas irodalom egyfajta gyógyírrá válik napjainkra?

Amíg lesznek könyvek, a magas irodalom, a nagyon magas irodalom, tehát az irodalom alapformája marad a könyv. De ahogy mondtam is korábban, az irodalom nem gyógyít, nem ad reményt, igaz, /reményt/ nem is vesz el. Csak kiemel a tapasztalati időből, kicsit ott tart, aztán elereszt.

Milyen érzéseket váltott ki Önben, amikor először nézte meg a Sátántangót mint filmet?

Én nem néztem a Sátántangót, hanem csináltam. A forgatás elejétől a végéig hárman döntöttünk, mi lesz a filmben, Tarr, a felesége és én. Nem volt olyan, amikor “először” láttam, hisz minden egyes felvétel után megnéztük, aznap mi sikerült. Ami a kérdés második részét illeti: úgy tűnik, volt esélye a filmnek, hogy magasművészetté váljon, mi Tarral ehhez igyekeztünk hozzájárulni. De úgy tűnik, ez az esély elpárolgott. A pénz mint konstituáló hatalmi tényező kizárólagossá lett, s nem létezőnek nyilvánította mindazt, amiről nem tudta bizonyítani, hogy áruvá tehető. Az a film, amit mi csináltunk, nem áru. Gondolja meg: ülni egy patakparton, hallgatni, ahogy a víz átzuhog a köveken, érezni egy enyhe szellőt, ahogy megérinti az arcunkat, és csöndben maradni órákra, s elnézni, ahogy egy kis énekesmadár lerebben a magasból, és beleiszik a patakba — mindez soha nem lehet áru. Emlékszik a film nyitójelenetére? Szarvasmarhák sétálnak bele a létbe, követjük őket, amíg el nem tűnnek. Ezen kívül nem “történik” semmi más.Tíz percig csak a lét. A lét nem áru.

Nemrég a következő mondat a Polisz kiadónál Joanna Avramidu fordításában megjelent Sátántangó c. könyvéből ”Szomorúan nézte a baljós eget, a sáskajárásos nyár kiégett maradványait, és hirtelen ugyanazon az akácgallyon látta átvonulni a tavaszt, a nyarat, az őszt és a telet, mintha csak megérezte volna, hogy az örökkévalóság mozdulatlan gömbjében bohóckodik az idő egésze, a zűrzavar hepehupáin át ördögi egyenest csalva, és megteremtve a magasságot, a tébolyt szükségszerűséggé hamisítja… és látta önmagát, a bölcső és koporsó fakeresztjén, amint kínlódva rándul egyet, hogy végül – rangjelzések és kitüntetések nélkül – lecsupaszítva a halottmosók kezére adja egy szárazon pattogó ítélet, a dolgos bőrnyúzók röhejébe, ahol aztán irgalmatlanul látnia kell az emberi dolgok mértékét, anélkül hogy akár csak egyetlen ösvény is visszavezesse, mert akkor már azt is tudni fogja, hogy olyan partiba keveredett a hamiskártyásokkal, amely már jó előre le van játszva, s amelynek végén utolsó fegyverétől is megfosztják, a reménytől, hogy egyszer még hazatalál. […] (1. fejezet 2. oldal / translated by George Szirtes)” a „Literature.gr az Év Irodalmi Mondata 2018” díjat kapta. Elengedhetetlen tényezője-e az idő az irodalmi művek elismertségének?

Az időről azt gondoltam, amikor leírtam ezt a mondatot, hogy az valami démonikus erő, mely vakon halad egy irányba, és közben lerombol mindent, ami az útjába kerül. És minden az útjába kerül. Mostanában viszont, amikor már világos előttem, hogy idő nem létezik, egyáltalán nem tudom megmondani, mi az, ami rombol. Egy őrült malomként dolgozik az univerzumban valami. Felépít valamit, és lerombolja. Milliárdszor és biliárdszor. Most pedig, ebben a pillanatban, hogy beszélgetésünkben idáig értünk, azt gondolom, hogy nincs külön felépülés és külön lerombolódás, ez az egész folyamat egy és ugyanaz, és az a neve, hogy sátán.

Interview in English Language:

You have written that “What is behind me still remains ahead of me.” Would you like to point out the meaning of this phrase? Can the past define the future and if so how is this possible to affect your literary work?

The presumption of my cowardly sins that I had committed in the past in a vague way later, will not lead my fate to where I originally started to go – this is the meaning of the phrase you have quoted. Moreover, this three-dimensional dimension of time, that is, past, present, future, can only be used in the empirical scene of everyday life, since time itself does not exist, and mainly not in three forms. Time is a human invention, perhaps the most genius among our inventions. The heroes in my works do not question in the slightest the generally accepted meaning of time, and I should treat this with compassion.

You have said that you didn’t really want to become a writer. What would you like to be if you weren’t a writer? When did you first realized your destiny as a writer? Was it an easy decision?

It is not a matter of choice to become a writer – as long as one considers the art of writing and not the social role is accompanied with. It happens that some people become writers. In my case, I also happened to be a writer. If I had not become something like that, then I would probably develop into an uneducated philosopher, who would be desperately in love with poetry for life.

Do you believe in the solitude of the writer? Do you think it can be a creative factor of the writer’s power?

I do not believe in any of these. And I have no idea if the writers are lonely or not. Maybe Homer wasn’t, and Cavafy might have been. Regarding myself, I am not only lonely, but also, I simply have no relationship with myself either. I live only for the heroes of my novels. I’m fine with them.

Do you follow a specific schedule when you write? What are the ideal conditions for you when you write?

The conditions are not ideal. There are no conditions that could be considered ideal for writing. Do you have in mind a desk near that window from where the author, every time he raises his majestic gaze that shines with insanity and genius, looks at the sea, and that sea looks four degrees south to southwest? Nevertheless, I use neither a desk, nor a window, nor the sea and also, I never look up. Only in Crete, in the small village called Pigi, when the local tavern owner comes out of his store to take away the olives that have eventually dried up and puts new ones in front of me and says: “these are fresh, eat them”.

Can literature be a healing process for the humanity?

There was a strangely funny man in a small village in Hungary, who while passing in front of the local pharmacy, saw the old women standing in the queue for their medicines, was opening the door shouting to them that “there is no cure for death’’. And then ran away. Well, literature is not a pharmaceutical genre. The disease, which it would otherwise have to cure, is so unreachable deep inside us that really nothing can cure it. High literature, the highest of literature, thus the literature in its best moments, may simply sympathize with us, since both the writer and the reader know exactly that there is no hope. And in Kafka’s words, and since it is still existing, but not for us.

What about the future of the literature in modern societies. How do you see the role of a novelist in the future societies?

High literature, the highest literature, so literature will die. In its place there will be something else. And in our place there will be something else. The tense form of the author will give its place to someone who will see reality according to the new laws and based on new experiences. But one thing will certainly not change: nothing will remain in place. After all, there was never anything in its place.

Is it writing a form of resistance?

Yes, what we now call writing is actually a form of resistance. Like when the typewriter appeared and the artists said no to that typewriter and stayed in the pen. They also resisted. Today we do not understand the reason. Today there is no typewriter or pen. Only resistance. In the future they will not understand us either.

Why do you think ”Satantango” has been so successful since it was first published in Hungarian in 1985? Is the great literature a remedy nowadays?

As long as there are books, the basic form of high literature, of very high literature, therefore of literature, will remain the book. But as I said earlier, literature does not cure, it does not provide hope, but it is true that it does not take away hope either. It just lifts you up to get out of the empirical time, it holds you there for a while, then it lets you fall.

What did you feel when you first saw the whole film Satantango? Did you enjoy the relationship between the book and the film?

I did not watch Satantango, instead I was making it. From the beginning of the shooting until the end, there were three of us who decided what the film would contain, Tar, his wife and me. So this was not the time I would see it for the “first time”, since after each shot we looked at how we did that day. Regarding the second half of the question, the work had the chances to be a high art, Tar and I tried to contribute to that. But it seems to me that this possibility has already evaporated. Money has emerged as the sole driving force behind creation and has declared non-existent everything that could not be proven to be marketable. The movie we made is not merchandise. Think: to sit on the bank of a stream, to listen as the water rushes between the rocks, to feel the gentle wind as it touches your face, and to remain quiet for hours, and to watch as a small songbird descends fluttering from high and drinks from the stream – all these can never become a merchandise. Do you remember the first scene of the play? Some calves walk slowly in existence, we follow them until they disappear. Besides, nothing else “happens”. For ten minutes there is only existence. Existence is not a merchandise.

The phrase: ‘[…]saw as in a vision, the progress of spring, summer, fall and winter, as if the whole of time were a frivolous interlude in the much greater spaces of eternity, a brilliant conjuring trick to produce something apparently orderly out of chaos, to establish a vantage point from which chance might begin to look like necessity . . . ‘’ from you book Satantango, (chapter 1., page 2. / translated by George Szirtes). translated into Greek from English by Ioanna Avramidou, published by Polis Editions, has been awarded ‘’The Literature.gr Phrase of the Year Prize 2018’’. And the question is: Is time the necessary factor for the recognition in literature?

When I wrote this sentence I had considered that time was some demonic force that goes blindly in one direction and in its path demolishes whatever is in front of it. And that everything is in front of it. But nowadays, that it is clear to me that time does not exist, I cannot find at all, what is the one that is destroying. Something is working inside the universe like a raging mill. It builds something and then it demolishes it. Billions and then trillions of times. And now, that we have reached this point in our conversation, I believe that there is no particular construction and particular destruction, this whole process is one and unique, and it is called Satan.