Literature.gr Αφιέρωμα στον Τζόναθαν Φράνζεν, επιμέλεια Απόστολος Θηβαίος

14 March 2022

***Απαγορεύεται από το δίκαιο της Πνευμ. Ιδιοκτησίας η καθ΄οιονδήποτε τρόπο παράνομη χρήση/ιδιοποίηση του παρόντος, με βαρύτατες αστικές και ποινικές κυρώσεις για τον παραβάτη***

Ο Ben Wilson στο ξεχωριστό του Metropolis, παραχωρεί έναν ορισμό. Προάστια: η λέξη και μόνο είναι κατάφορτη σημασιών. Στην λογοτεχνία, την μουσική, τον κινηματογράφο είναι ο αντι – αστικός χώρος, το πολικό αντίθετο του ενθουσιασμού, της ελευθερίας και του σύνθετου χαρακτήρα μια πόλης: μια απόλυτα ανούσια, δομημένη πλέον ερημιά, με αποβλακωτική ομοιομορφία, κενή αποξένωση, καταναγκαστικό καταναλωτισμό και μια μονότονη μπουρζουαζία λευκών. Και ο Wilson προσθέτει. Ένας τόπος ασφαλής από τον θόρυβο της χαοτικής πόλης, μια πόλη χωρίς χαρακτήρα, μια πόλη του Οπουδήποτε, χωρίς ιστορία σε έναν επικίνδυνο κόσμο.

Σε αυτήν την υφολογία διαμορφώνονται τα βιβλία του Τζόναθαν Φράνζεν. Ο σπουδαίος, Αμερικανός λογοτέχνης, που ανδρώθηκε στο περιβάλλον των προαστίων του Σαιντ Λούις έρχεται για να ξαναγράψει, δίχως φόβο και πάθος την νεότερη, αμερικάνικη ιστορία. Τα Σταυροδρόμια του που κυκλοφορούν από τις εκδόσεις Ψυχογιός σε μετάφραση του ροκαμβολικού Γιώργου Ίκαρου – Μπαμπασάκη συνιστούν ήδη ένα εκδοτικό γεγονός. Ο Τζόναθαν Φράνζεν ακολουθεί την γνωστή του συνταγή και σε μια πορνογραφική σχεδόν, πεζή αναγωγή του χαμένου χρόνου δουλεύει με την σμίλη του το πρόσωπο της Αμερικής που γερνά και φωτίζεται από τα άστρα της. Φτιάχνει γέφυρες ποιητικές, γέφυρες ζωής με την Αμερική του φτηνού πλαστικού και της ερημιάς που σήμερα βρυχάται σαν ζώο πληγωμένο. Η φθορά της συνιστά το βασικό , δομικό υλικό των ξεχωριστών μυθιστορημάτων που οι εκδόσεις Ψυχογιός έχουν ήδη προτείνει στο εγχώριο, αναγνωστικό κοινό και που σήμερα εμπλουτίζουν, επιβεβαιώνοντας την ξεχωριστή, αισθητική ακρίβεια του Τζόναθαν Φράνζεν όταν απλώνει την Αμερική του στις σελίδες του χαρτιού.

Ο συγγραφέας κ. Jonathan Franzen προσκεκλημένος των εκδόσεων Ψυχογιός / photos Τέσυ Μπάιλα (2015)

Κραδασμοί (2014)

Κραδασμοί ο τίτλος της έκδοσης που κυκλοφορεί το 2014, πάντα σε μετάφραση του Γιώργου – Ίκαρου Μπαμπασάκη. Αναφορές σε πρόσωπα που προσδιόρισαν την ατμόσφαιρα μιας ολόκληρης χώρας, προφητικές αναγωγές για την ύστερη, οικονομική κρίση που εφηύρε μες στους κόλπους της αμερικανικής ακμής όλα τα υλικά που χρειάζεται η καταστροφή για να βηματίσει. Ένας κόσμος που αλλάζει, οι ισορροπίες που κλονίζονται, το σύμπαν στον πιο λυρικό του ξεπεσμό. Μια Ατλαντίδα που καταλήγει στην λήθη, μια αυτοκρατορία δίχως αίσθηση με συγκλονιστικές απώλειες και μια επική παρακμή. Μια κοινωνία που αγοράζεται και πουλιέται στα αδιέξοδα, μια πόρνη σοφή αρκετά για να πει το μεγάλο το ναι της στην επαγγελία του χρήματος. Μονάχα εκείνο την σκλαβώνει. Αυτή είναι η Αμερική των Κραδασμών που αποκαλύπτουν τον συγκλονιστικό τρόπο με τον οποίο συντρίβεται ο άνθρωπος κάτω από το βάρος του. Ο Τζόναθαν Φράνζεν, έξοχα μεταφρασμένος, ολότελα ευθυγραμμισμένος με τον ρυθμό της φθοράς, γράφει. Ένας όχι και πολύ ακριβός, αμερικάνικος υπολογιστής με έναν σκληρό δίσκο θα τρέξει το πρόγραμμα , το οποίο μπορεί να επιτελέσει τις ίδιες ακριβώς πνευματικές εργασίες με έναν διαλεγμένο στην τύχη Αμερικάνο. Μπορεί να προσομοιώσει ρεαλιστικά το πώς ξοδεύει, τους μηχανισμούς της αντίδρασης σε κρίσιμες καταστάσεις, την πολιτική του συμπεριφορά. Καμιά απάντηση δεν αντιστοιχεί στις αναγωγές που άλλον σκοπό δεν έχουν παρά να καταδείξουν την προφητική γραφή ενός σπουδαίου λογοτέχνη, συνεχιστή της γενιάς των δρόμων, του Ντος Πάσος, του ωραίου και πένθιμου ρεαλισμού που ιχνογραφεί την Αμερική του αιώνα που φεύγει, μα και εκείνου που με ορμή ήδη κάνει τα πρώτα του βήματα.

Πολλά λαβωμένα μυρμήγκια έχουν περάσει από την Γουώλ Στρητ τα τελευταία χρόνια. Ανάμεσά τους και η οικογένεια του Λούις Χόλαντ, μια περίπτωση συνηθισμένη και εξωφρενική. Η μάνα του μια αιωνίως αγχωμένη γυναίκα που ονειρεύεται την κοινωνική καταξίωση. Η αδερφή του, Αϊλίν, χαμένη σε έναν ιδιαίτερο εγωκεντρισμό, πάει στην Βοστόνη για σπουδές. Μια μεγάλη περιουσία, μια οικογένεια που διαλύεται εμπρός στα εκατομμύρια, οι σεισμοί της Βοστόνης που σηματοδοτούν την πτώση του παλαιού και την ανάδειξη του καινούριου μέσα από τεκτονικές αλλαγές και κοινωνικές επιταγές. Η οικογένεια των Κραδασμών καθρεφτίζει μια ολόκληρη Αμερική. Αλγόριθμοι, big wants και τίποτε.

Ελευθερία (2019)

Η Ελευθερία κυκλοφορεί το 2019 και πάλι από τις εκδόσεις Ψυχογιός. Ένα βιβλίο για εκείνους που δεν έχουν ανακαλύψει πώς να ζήσουν. Η ίδια αποβλακωτική ατμόσφαιρα των αμερικανικών προαστίων, οι ίδιες, μικροαστικές φιλοδοξίες, το διάβα μιας οικογένειας μέσα από την φωτιά, η τυφλή και κούφια, αμερικάνικη ζωή που συνδυάζει τους μεθυσμένους μηχανόβιους και τους νεαρούς πιονέρους μιας άγρια καταναλωτικής κοινωνίας. Νεαρά ζευγάρια, σπίτια σε βικτωριανό στυλ που κατοικούνται δίχως έρωτα, γεμάτα από το κενό γράμμα αυτού του γνήσια, αμερικάνικου αιώνα, ο καινούριος Θεός που λέγεται επιθυμία και κατευθύνει τις βιογραφίες, όλα συνιστούν συστατικά στοιχεία του ζωγραφικού πίνακα που φτιάχνει ο Φράνζεν σε αυτό το εξαιρετικό βιβλίο με το εξώφυλλό του δουλεμένο από τον Τζο Γουόκερ. Η καθαγιασμένη Αμερική που κρατά μια θέση για τον καθένα μα τίποτε περισσότερο, η Αμερική της Μπάρμπι που γερνά πλαστικά σε απόλυτη σχιζοφρένεια, γεμάτη από πλεϊμπόι της Δύσης, ωραία και εγωιστικά παιδιά βγαλμένα από φιλμ, όπως το American Beauty του Σαμ Μέντες. Ο κόσμος κρατάει το ίσο, τα χρόνια κυλούν, τα κορίτσια χάνουν την αθωότητά τους μες σε ρεπουμπλικανικές κορώνες, κούκλες σπασμένες που ποζάρουν στην φωτογραφία κάποιας υποψηφίου πλάι στους εκπροσώπους της Πολιτείας και το τίποτε της εποχής.

Μεγάλες εταιρίες εξόρυξης, ξέφρενες μαινάδες με ονόματα δισύλλαβα, δικηγόροι με σπουδαίες φιλοδοξίες, άνθρωποι που κάνουν λίγο καλύτερο αυτόν εδώ τον κόσμο αλλάζουν κατευθύνσεις μες στην μακρόσυρτη, αμερικάνικη αιωνιότητα που πορεύεται κάτω από τις στρώσεις του καιρού και τα άδεια χρόνια. Η Αμερική με την καταδικαστική της ευτυχία, βρίσκει στις λέξεις του Τζόναθαν Φρένζεν το ρούχο της το πιο ταιριαστό, το πλέον δραματουργικό. Αποκοιμισμένη ως το ποτέ αφήνει την ατμόσφαιρά της να συνδέσει τις στιγμές, τα πρόσωπα, τις ιστορίες εκείνων των χαρακτήρων που παρελαύνουν από τον χαρτονένιο κόσμο του συγγραφέα. Η Αμερική που σαλεύει κάτω από τους ρεαλιστικούς φωτισμούς του Αμερικάνου λογοτέχνη με το πλήθος των διακρίσεων και το λεπτό αισθητήριο της συλλογικής συνείδησης, διαθέτει ένα απολύτως γραφικό προσωπείο.

Ένας κόσμος βαθύτατα αστικοποιημένος που χάνει κάθε μέρα τον αυθορμητισμό του, που λησμονά την απλή και ενστικτώδη ζωή και αρθρώνει μια σειρά αποχαιρετισμούς.

Η ταραχή του από τούτη την αποκάλυψη επανέφερε την φωτεινότητα και τα χρώματα στο βαγόνι του μετρό. Ήταν όπως όταν κάπνιζε μαριχουάνα και ξαφνικά επανερχόταν στην πραγματικότητα ύστερα από μια παρατεταμένη, μαστουρωμένη ονειροπόληση. Τώρα έβλεπε ότι οι άλλοι επιβάτες του μετρό, γράφει σε κάποια από τα κεφάλαια του ο Τζόναθαν Φράνζεν, ζούσαν την ζωή τους, προσηλώνονταν στους στόχους τους και ήταν ανάγκη να φροντίσει και αυτός να κάνει το ίδιο. Να μην απορροφηθεί υπερβολικά πολύ από κάτι που δεν θα ήταν σε θέση να ελέγξει.

Να μην απορροφηθεί από την καινούρια Αμερική που μόνο κατ΄επίφαση διαφέρει από τους ανθρώπους που την συνθέτουν, γεμάτη στάχτη στα μαλλιά της και μέρες τεμπέλικες, κάλπικες.

Το τέλος του τέλους της γης (2020)

Η δοκιμιακή πλευρά του συγγραφέα Τζόναθαν Φράνζεν εκδίδεται το 2020. Το τέλος του τέλους της γης με το γεμάτο φτεροκόπημα εξώφυλλο σε σχέδιο του Ροντρίγκο Κοράλ περιλαμβάνει δεκαέξι δοκίμια σε ύφος αιρετικό, γεμάτο από τις πιο γνήσιες μεταφορές. Η προσωπική ματιά του καταξιωμένου συγγραφέα πρωταγωνιστεί αυτήν την φορά και η δική του, αμερικανική θεώρηση λαμβάνει λέξεις και περιεχόμενο στα κείμενα της έκδοσης του Ψυχογιού. Άνθρωπος, περιβάλλον, ηθική αποτελούν μερικές μόνο από τις θεματικές που κουβαλούν το απόσταγμα της αναλυτικής ματιάς του Φράνζεν. Αυτού του βλέμματος που μαθαίνει να αποκρυπτογραφεί την παράξενη χλωροπανίδα της αμερικανικής κοινωνίας. Δανείζομαι την περιεκτική φράση από το Υποβολείο κυριακάτικης έκδοσης. Σαν άλλος χορευτής ο Φράνζεν ισορροπεί ανάμεσα στην πραγματικότητα και την προσωπική θεώρηση, γράφει για την εποχή μας την ίδια, για την Αμερική που χτυπά το μέτωπό της πάνω στο τείχος ενός διλήμματος για μια κοινωνία που διασχίζει τον χρόνο, κρατώντας καλά φυλαγμένα όσα την αποδυναμώνουν μα και εκείνα που την κρατούν όρθια, να αντέχει –πόσο φριχτό!- την λυρική της συντριβή στο όνομα μιας ηθικής στάσης. Μια χώρα κλειδωμένη πίσω από τα βαριά, σιδερόφραχτα παράθυρα που έφραζαν το φως, ένας κόσμος μισολιπόθυμος από τον φόβο. Οι λευκές γραμμές, ζωγραφισμένες στο περιθώριο της παντοτινής Αμερικής, οι τιμές των ακινήτων που αλλάζουν πάντα την κατεύθυνση στην εξέλιξη μιας πόλης, το Μανχάταν του Χάρλεμ και του Άπερ Ιστ Σάιντ, σπουδαία πιστωτικά ιδρύματα που εξαργυρώνουν τούτο το ελάχιστο που αναλογεί στον καθένα. Δεκάλογοι εντολών για την τέχνη της γραφής που καταλήγουν στην συγκλονιστική παραδοχή, εκείνο το πρέπει να αγαπήσεις προτού γίνεις αμείλικτος.

Ο Φράνζεν δεν αφήνει τίποτε να γλιτώσει από την θεραπευτική του ματιά. Η Αμερική του που επιχειρηματολογεί μέσα από την γραφή, η Αμερική του κολοσσού Fox News, των Καρντάσιαν, του υπέροχου Γκάτσμπι και τόσων άλλων. Πρόκειται για έναν πλούσιο καμβά. Τίποτε δεν διαφεύγει των δοκιμίων του Φράνζεν που αναδεικνύει και φωτίζει τις Η.Π.Α. των ερευνητικών κέντρων, της Amazon, της εντατικής, αγροτικής παραγωγής που σκοτώνει την γη, του ντίζελ, των ωκεανών, της αγροτικής οικονομίας, της ACG. Την Αμερική της ξεχωριστά πλούσιας πανίδας της που μιλά στην θέση του σπουδαίου, Αμερικάνου συγγραφέα. Κάποιο δαιμόνιο, ένα ταλέντο ξεχωριστό επιτρέπει στον Φράνζεν να δει μέσα από τις ρωγμές του κόσμου. Το όνειρό του κατοικεί τον βυθό της Αμερικής, ο Φράνζεν παραγκωνίζει τον πνευματικό μυστικισμό, υιοθετεί το είδος της μεταφοράς, μοιάζει με νυχτερινό χορευτή σε έρημη, φωτισμένη πίστα.

Ο Τζόναθαν Φράνζεν φαντάζει επίκαιρος, γεμάτος από το περιεχόμενο και τις σημασίες της εποχής του. Το αποτύπωμα του άνθρακα και η υπερκατανάλωση που εξαντλεί τον πλανήτη, συνιστούν μερικά από τα πιο ουσιώδη μηνύματα του Τέλους της Γης, της σειράς δοκιμίων που κυκλοφορούν από τις εκδόσεις Ψυχογιός και που σε συνδυασμό με τις προηγούμενες εμφανίσεις του Αμερικάνου λογοτέχνη αφηγείται πτυχές του μύθου αυτής της μεγάλης χώρας, σημαδεμένης από την έκδηλη εμπρός στην καταστροφή της την ίδια. Η αποκαθήλωση της Αμερικής πραγματοποιείται με έναν εκκωφαντικό τρόπο. Η περιπλανώμενη μις Αμέρικα, με την υφασμάτινη της κορδέλα ποζάρει στους φωτογράφους που γυρεύουν τόσο μάταια τα παλιά της πρόσωπα πάνω στο νερό. Και όταν κουράζεται ο Τζόναθαν Φράνζεν διατηρεί για εκείνη τα εκπληκτικά μαύρα σκυλιά του Ιταλού Ντάριο Φο που την σέρνουν προς το ιερό της κατανάλωσης, του νόμου, της εμπορευματοποίησης. Παρόμοια φετίχ κρατούν ζωντανή την συντηρητική Αμερική, την εσωστρεφή Αμερική του Φράνζεν με την κλονισμένη από τους πολέμους και τους σπασμένους αρμούς της κοινής ζωής, την Αμερική των κολασμένων λόμπι, της χαλασμένης υγείας. Μιας χώρας με φωνή σπασμένη που όμως τραγουδά στον ρυθμό της διεισδυτικής ματιάς του Φράνζεν, γυρεύοντας μάταια να αναστήσει τον γερασμένο της αισθησιασμό.

Ο κ. Jonathan Franzen και ο κ. Θανάσης Ψυγογιός / photos Τέσυ Μπάιλα (2015)

Σταυροδρόμια (2022)

Ο Φράνζεν γεννήθηκε το 1959 και μεγάλωσε στα προάστια του Σαιντ Λούις. Αποφοίτησε από το Κολέγιο Σουάρθμορ το 1981, σπούδασε με υποτροφία στο Ελεύθερο Πανεπιστήμιο του Βερολίνου και κατόπιν εργάστηκε στο Πανεπιστήμιο Χάρβαρντ, σε σεισμολογικό εργαστήριο. Η συγγραφική του ιδιοφυία αναγνωρίστηκε από την πρώτη κιόλας εμφάνισή του στα αμερικάνικα γράμματα αλλά η καθιέρωση και μεγάλη επιτυχία ήρθαν με το τρίτο του μυθιστόρημα, Οι Διορθώσεις. Με τούτα τα λίγα ο συγγραφέας συστήνεται στο αναγνωστικό κοινό προτού βρεθεί στα σταυροδρόμια γυρεύοντας έναν δρόμο για να χαράξει. Έναν δρόμο ικανό να μετουσιώσει την εντύπωση της Αμερικής σε ένα σπουδαίο μυθιστόρημα. Τα Σταυροδρόμια ακολουθούν την γνώριμη, υφολογική προσέγγιση του Τζόναθαν Φράνζεν που στέκει ασάλευτος παρατηρητής εμπρός στον βηματισμό της ζωής.

Στο οπισθόφυλλο της έκδοσης του Ψυχογιού περιλαμβάνονται μερικές επισημάνσεις για την πλοκή που υποστηρίζει την συγγραφική στόχευση του Φράνζεν και τον βρίσκει πάλι στο επίκεντρο μιας αμερικανικής οικογένειας. Στις σελίδες του βιβλίου Θεός και άνθρωπος παραμένουν σε μια απόσταση, ακριβώς όπως ο πάστορας Ρας Χίλεντεμπραντ μετεωρίζεται ανάμεσα στο σχήμα και την ελευθερία της ύπαρξης. Στην Αμερική του ονείρου που ξεφυλλίζεται σε κάθε γωνιά, σε κάθε σπίτι, στην Αμερική των Χίλντεμπραντ όπως είναι το όνομα της οικογένειας που πρωταγωνιστεί σε αυτό το μνημειώδες βιβλίο. Ο Φράνζεν μετατρέπεται σε έναν γνήσιο και ακριβολόγο εισηγητή, ένα από τα αμήχανα βλέμματα που δεν κατόρθωσαν ποτέ να βρουν τον Θεό μες στις τόσες χριστιανικές κοινότητες, μία από τις σκιές που φωτίζουν ξαφνικά τα σώματα μιας Plymouth. Μια συντριπτικά διαλυτική πραγματικότητα καταργεί κάθε ρόλο και ο Θεός δεν υπάρχει. Η δεκαετία του ΄70, κατά την διάρκεια της οποίας εξελίσσεται το σημαντικό μυθιστόρημα σε μετάφραση Γιώργου – Ίκαρου Μπαμπασάκη όλα θα τα αμφισβητήσει. Η Αμερική που ονειρεύεται δεν υπήρξε ποτέ σε κανένα από τα ρεπερτόρια της ζωής.

Στο επίμετρο ο μεταφραστής παραχωρεί μερικές εντυπώσεις για τα πρόσωπα και τις ατμόσφαιρες. Ο Φράνζεν και πάλι, αντλεί υλικό από το σπαρασσόμενο σύμπαν της οικογένειας. Ανασκάπτει το υπέδαφος της τάχατες σταθερής/ λαμπερής/ ηθικής νοοτροπίας που διέπει την μέση, αμερικανική οικογένεια των Μεσοδυτικών. Ο θεός που παραδίδεται στις γραφικές μαρκίζες των χιλίων και μίας αμερικάνικων εκκλησιών φαντάζει μια αφορμή ξεπεσμένη, κάτι ισοδύναμο εκείνων των κυριών με τα τραγικά μαλλιά που μεταλαβαίνουν άγρια παιχνίδια.Η δαγκωματιά στην καρδιά απομένει το όφελος του συγγραφέα από την τριβή του με μια λησμονημένη σκηνοθεσία . Κάθε τόσο μας πετάει στα μάτια χούφτες νοσταλγίας και έτσι μαθαίνουμε και εμείς, μέσω της υποβλητικής ατμόσφαιρας που διαμορφώνει ο συγγραφέας πως η Αμερική του δεν συνιστά καθόλου τον τόπο ενός ασύστατου χρόνου, μα μια πραγματικότητα πέρα ως πέρα τραγική όλο ανθρώπινες παραλλαγές και εικονογραφίες και καταβυθίσεις.

Τζον Ντος Πάσος, Τζόναθαν Φράνζεν. Μια ευθεία αναγωγή των έργων που μας κληροδοτούν οι δύο σπουδαίοι συγγραφείς θα αποκαλύψει την εκλεκτική συγγένεια, ένα είδος αφοσίωσης στην πραγματικότητα εκεί έξω. Δίχως αναφορές σε είδη και φόρμες μα με την σπάνια κοινότατη αίσθηση της αφήγησης ενός κόσμου, τωρινοί και κατοπινοί συγγραφείς αποδίδουν το πνεύμα της Αμερικής, όπως διαμορφώνεται εδώ και χρόνια κάτω από την επίδραση του εθνικού της ονείρου. Οι εκδόσεις Ψυχογιός με την επιλογή του Τζόναθαν Φράνζεν δεν κατορθώνουν μόνο να προσελκύσουν το ενδιαφέρον του αναγνωστικού κοινού μα παραχωρούν την ίδια στιγμή στις εξαιρετικές μεταφράσεις του Γιώργου – Ίκαρου Μπαμπασάκη έναν επιπρόσθετο ρόλο. Η αμεσότητα του Τζόναθαν Φράνζεν διορθώνει, προτείνει, παραθέτει, αφορά μια αφήγηση ζωντανή που έστω και δίχως τις εμβόλιμες ειδήσεις του 42^ου Παράλληλου, όπως ονομάστηκε το μνημειώδες έργο του Τζων Ντος Πάσος εξακολουθεί να κρατάει ζωντανή την τέχνη του. Συνεχίζει και κατορθώνει να επιβάλλει την συναλλαγή, αυτό το είδος της επικοινωνίας που κάνει θρύψαλα το άκαμπτο πρόσωπο και παραχωρεί στις μορφές του μυθιστορήματός του το καμένο από τον αμερικάνικο κεραυνό, φτερό του αγγέλου.