***Απαγορεύεται από το δίκαιο της Πνευμ. Ιδιοκτησίας η καθ΄οιονδήποτε τρόπο παράνομη χρήση/ιδιοποίηση του παρόντος, με βαρύτατες αστικές και ποινικές κυρώσεις για τον παραβάτη***

*** Γράφει η Μαριαλένα Ηλία

‘’Αναβαθμισμένος ή όχι, η εγγενής ικανότητα πρέπει να εκτιμηθεί.

Εκτός κι αν αυτός ο κόσμος έχει πλέον τρελαθεί εντελώς’’.

Το μυθιστόρημα επιστημονικής φαντασίας του συγγραφέα Καζούο Ισιγκούρο ‘’Η Κλάρα και ο Ήλιος’’, εκδόθηκε στην Ελλάδα το 2021 από τις εκδόσεις Ψυχογιός. Ο συγγραφέας του έργου, Καζούο Ισιγκούρο, θεωρείται από τους πιο καταξιωμένους μοντέρνους Άγγλους συγγραφείς, έχοντας στο βιογραφικό του και το λογοτεχνικό βραβείο Νόμπελ του 2017. Στο βιβλίο του ‘’Η Κλάρα και ο Ήλιος’’ αναδύονται επίκαιρα κοινωνικά και φιλοσοφικά ζητήματα τα οποία οξύνθηκαν τα τελευταία χρόνια με την αναπόσπαστη θέση της τεχνολογίας στην καθημερινότητα μας. Συγκεκριμένα, το έργο αυτό καταπιάνεται με έννοιες όπως την ανθρώπινη υπόσταση και τη τεχνητή νοημοσύνη, ενώ παράλληλα παρουσιάζει κοινωνικά ζητήματα που προκύπτουν από τις διάφορες τεχνολογικές μεταρρυθμίσεις. Το δοκίμιο αυτό θα εξετάσει τους ξεχωριστούς τρόπους που κατανοείται η ανθρώπινη υπόσταση από συγκεκριμένους χαρακτήρες του έργου και πως αυτές οι αντιλήψεις ευδοκιμούν προβληματισμούς για τη σημασία του ανθρώπου σε έναν συνεχώς μεταβαλλόμενο τεχνολογικά κόσμο, όπου η ύπαρξη της τεχνητής νοημοσύνης εξαπλώνεται.

Καταρχάς, το έργο εξελίσσεται σε μια τεχνοκρατούμενη κοινωνία όπου οι μηχανές και οι ανθρώπινες αναβαθμίσεις είναι μέρος της κοινωνικής πραγματικότητας. Πρωταγωνίστρια της ιστορίας είναι η Κλάρα- μια κούκλα με τεχνητή νοημοσύνη, ή μια Τεχνητή Φίλη (ΤΕΦ) όπως αναφέρεται στο βιβλίο, που βρίσκεται σε ένα ειδικό κατάστημα με κούκλες του ίδιου τύπου. Σκοπός αυτών των κούκλων είναι να αγοραστούν από τους ανθρώπους και να καταφέρουν να φύγουν από το σκοτεινό αυτό κατάστημα. Μια μέρα, η Τζόσι, ένα κορίτσι σε ιδιαίτερες συνθήκες, ανταμώνει την Κλάρα στη βιτρίνα του καταστήματος και μετά από κάποιο διάστημα καταφέρνει να πείσει τη μητέρα της να αγοράσουν την Κλάρα και να την πάρουν σπίτι τους. Στο επίκεντρο της ιστορίας βρίσκεται η Κλάρα και οι σχέσεις της με τους άλλους χαρακτήρες. Μέσα από αυτές τις επαφές διαφαίνεται η σχεδόν ανθρώπινη υπόσταση της Κλάρας και η ικανότητα της να λειτουργεί με εμπάθεια, ευαισθησία και παρατηρητικότητα.

Οι διάφορες αντιλήψεις των χαρακτήρων περί της σημασίας της ανθρώπινης υπόστασης, φανερώνονται έκδηλα μέσα από ένα συγκεκριμένο περιστατικό του έργου. Ουσιαστικά, η Τζόσι βρίσκεται στη διαδικασία δημιουργίας του ’πορτραίτου’ της από έναν καλλιτέχνη εν ονόματι Καπάλντι. Αιτία αυτού του ‘πορτραίτου’ είναι η αρρώστια της ίδιας, καθώς και η επιθυμία της μητέρα της να συγκρατήσει την ουσία της κόρης της μετά από τον ενδεχόμενο χαμό της. Aξιοσημείωτο είναι το γεγονός πως για τους χαρακτήρες του έργου η λέξη ‘πορτραίτο’ αναφέρεται στην τρισδιάστατη απεικόνιση ενός ανθρώπου και την αντιγραφή του από μια ΤΕΦ. Έχοντας υπόψη τα παραπάνω, η μητέρα εκφράζει στην Κλάρα τον πόθο της για να γίνει εκέινη το πιστό αντίγραφο της Τζόσι στην περίπτωση που η κόρη της πεθάνει. Όταν έρχεται η στιγμή που  συναντιούνται η μητέρα της Τζόσι- η Κρίσι, ο πατέρας της- ο Ρικ και ο καλλιτέχνης- κύριος Καπάλντι για την παρουσίαση του πορτραίτου της Τζόσι, ξεσπά ένα φάσμα αντιδράσεων από το οποίο αναδύεται το εξής φιλοσοφικό και ηθικό  ζήτημα- τί κάνει τον άνθρωπο αυτό που είναι και κατά πόσο άπιαστη είναι τελικά η ανθρώπινη υπόσταση από την τεχνητή νοημοσύνη. Παρακάτω θα παρατεθούν και θα αναλυθούν οι απόψεις των τριών αυτών χαρακτήρων.

Αρχικά, η Κρίσι βρίσκεται σε μια απεγνωσμένη κατάσταση αφού οι φόβοι του παρελθόντος φαίνονται να απειλούν το παρόν της, δεδομένου ότι έχει ήδη χάσει μια κόρη. Ακολούθως, θεωρεί ως ευκαιρία την εξέλιξη της τεχνολογίας και βασίζει όλες τις ελπίδες της στην αντιγραφή της κόρης της από μια ΤΕΦ. Παρόλο που ξεκινά με μια θετική απόκριση στο πορτραίτο της Τζόσι, όταν βρίσκεται στο αυτοκίνητο με την επικείμενη αντικαταστάτρια της κόρης της, την Κλάρα, καταλήγει σε μια απελπισμένη ομιλία. Ακολουθεί ένα απόσπασμα από την εξομολόγηση της Κρίσι προς την Κλάρα,

‘’Δεν σου ζητάω να λυπηθείς. Σου ζητάω να κάνεις κάτι που είναι μέσα στις δυνατότητες σου. Και να σκεφτείς τί θα σημαίνει για σένα. Θα αγαπιέσαι όσο τίποτα στον κόσμο. (…) Θα είσαι η Τζόσι και θα σε αγαπάω πάντα περισσότερο από οποιονδήποτε άλλον. Λοιπόν, πρέπει να το κάνεις για μένα. Σου ζητάω να το κάνεις για μένα. Να συνεχίσεις την Τζόσι για μένα.’’

Με βάση τα λόγια αυτά, η Κρίσι κάνει αναφορά στις ‘δυνατότητες’ της Κλάρας στο να προσομοιάσει στην κόρη της. Οπόταν, πιστεύει πως η Τζόσι είναι δυνατόν να αντιγραφεί και ως εκ τούτου, πως η ανθρώπινη υπόσταση είναι μια μηχανική κατάρτιση. Έτσι, φαίνεται να αρνείται οποιαδήποτε απροσέγγιστη ή απάτητη διάσταση στην ανθρώπινη φύση. Ακόμα, η έκφραση ‘θα αγαπιέσαι’ που εκδηλώνεται προς μία κούκλα, φανερώνει την αντίληψη πως η τεχνητή νοημοσύνη μπορεί να εκλάβει και να νιώσει την ανθρώπινη ιδιότητα της αγάπης. Εδώ όμως έγκειται το εξής ερώτημα – μπορεί η τεχνητή νοημοσύνη να βιώσει την αγάπη ή είναι μια καθαρά ανθρώπινη  ή έστω μια έμβια ιδιότητα; Τέλος, η απαίτηση της, ‘να συνεχίσεις την Τζόσι για μένα’ αναδεικνύει πως η ίδια αντιλαμβάνεται τον άνθρωπο ως μια μηχανική υπόσταση που μπορεί να αντικατασταθεί από μηχανικά και τεχνολογικά μέσα.

Με παρόμοια ματιά αλλά με περίσσια σιγουριά, ο μηχανικός- καλλιτέχνης επευφημεί την εξέλιξη της τεχνολογίας και την κατάρτιση της τεχνητής νοημοσύνης στο να αντιγράψει την ανθρώπινη υπόσταση. Με μια πίστη στην αξιοπιστία της δουλειάς του, αναφέρει τα εξής,

‘’Το πρόβλημα, Κρίσι, είναι πως κι εσύ είσαι σαν εμένα. Είμαστε και οι δύο συναισθηματικοί. Δεν μπορούμε να το αποφύγουμε. Η γενιά μας κρατάει ακόμα τα παλιά συναισθήματα. (…) Δεν υπάρχει τίποτα εκεί μέσα. Δεν υπάρχει τίποτα μέσα στην Τζόσι που να είναι πέρα από τις δυνατότητες της Κλάρας και κάθε Κλάρας να συνεχιστεί. Η δεύτερη Τζόσι δεν θα είναι αντίγραφο. Θα είναι η ίδια ακριβώς και θα έχεις κάθε λόγο να την αγαπάς όπως ακριβώς αγαπάς την Τζόσι τώρα. ’’

Αυτό που κάνει εντύπωση στην πιο πάνω αναφορά, είναι η αντίληψη του Καπάλντι στο ότι τα συναισθήματα είναι πλέον ένα πεπαλαιωμένο γνώρισμα του ανθρώπου. Με τις εκφράσεις ‘το πρόβλημα’, ΄συναισθηματικοί΄ και ‘παλιά συναισθήματα’ ο καλλιτέχνης εκδηλώνει την άποψη πως το συναίσθημα, μια ουσιαστική ανθρώπινη ιδιότητα, θεωρείται πλέον ως κάτι το προβληματικό και το απαρχαιωμένο. Επιπλέον, με βάση τα λεγόμενα του συγκεκριμένου χαρακτήρα, δημιουργείται ο ακόλουθος στοχασμός – κατά πόσο η δημιουργία της δεύτερης Τζόσι (δηλαδή η Κλάρα) δεν είναι απόδειξη πως η δεύτερη είναι απλώς μια αντιγραφή και όχι μια αυτεξούσια ύπαρξη. Με άλλα λόγια, η δεύτερη Τζόσι ή η τεχνητή Τζόσι, δεν μπορεί να υπάρξει παρά μόνο αν υπάρχει η ανθρώπινη Τζόσι από την οποία παίρνει δεδομένα για να αντιγράψει ως δικά της. Επομένως, η έκφραση ‘θα είναι η ίδια ακριβώς’ δεν επικυρώνει την μηχανική καταγραφή δεδομένων μιας μηχανής από έναν άνθρωπο και άρα την έλλειψη της αυθύπαρκτης υπόστασης της τεχνητής νοημοσύνης και ως εκ τούτου την διαφορά του ανθρώπου από την μηχανή;

Εν τέλη, ο πατέρας της Τζόσι όντας και ο ίδιος μηχανικός έχει μια πιο έντονη αντίδραση μετά την συνάντηση για το ‘πορτραίτο’ της Τζόσι. Παρακάτω ακολουθεί ένα απόσπασμα από τη συζήτηση του με την Κλάρα, την οποία αρχικά δεν συμπαθούσε εφόσον γνώριζε τις συνθήκες στις οποίες εμφανίστηκε στη ζωή τους.

‘’Νομίζω πως μισώ τον Καπάλντι επειδή βαθιά μέσα μου υποψιάζομαι πως μπορεί να έχει δίκαιο, πως όσα ισχυρίζεται είναι αλήθεια, πως η επιστήμη, πέραν πάσης αμφιβολίας έχει πλέον αποδείξει ότι δεν υπάρχει τίποτα το μοναδικό στην κόρη μου, δεν υπάρχει τίποτα που τα σύγχρονα εργαλεία μας δεν μπορούν να ανασκάψουν, να μεταφέρουν. (…) Έχω … ένα είδος ψυχρότητας μέσα μου που εκείνη στερείται (Η Κρίσι). Ίσως επειδή είμαι ένας έμπειρος μηχανικός, όπως το έθεσες.’’

Αναφερόμενος στις γνώσεις του στην επιστήμη λόγω του επαγγέλματος του, ο ίδιος ο Ρικ εκφράζει το μίσος του προς έναν άλλο μηχανικό, αφού καταβάθος πιστεύει στην εγκυρότητα της άποψης του Καπάλντι περί της φύσης του ανθρώπου. Παρόλα αυτά, επίσης αναφέρεται στην ‘ψυχρότητα’ που έχει ο ίδιος ως άνθρωπος μέσα του, κάτι που φαίνεται να τον οδηγεί προς αυτή την αντίληψη- ότι δηλαδή, η ανθρώπινη υπόσταση δεν διαφέρει από τη μηχανική ή τη τεχνητή. Οπόταν, και αυτό το ψυχρό συμπέρασμα ίσως να είναι απόρροια και της δικής του ιδιοσυγκρασίας.

Εν κατακλείδι, οι διαφορετικές προσεγγίσεις αυτών των χαρακτήρων όσον αφορά στην αντίληψη της ανθρώπινης υπόστασης και της τεχνητής νοημοσύνης, φανερώνουν μια απτή υπαρξιακή κρίση της εποχής μας και ευδοκιμούν ένα αναμενόμενο ερώτημα, το οποίο εκφράζει πολύ εύστοχα ο πατέρας της Τζόσι,

‘’Δεν νομίζεις πως προκειμένου να μάθεις την Τζόσι ουσιαστικά, θα πρέπει να μάθεις όχι μόνο τους τρόπους της, αλλά και ότι υπάρχει βαθιά μέσα της; Δεν θα πρέπει να μάθεις και την καρδιά της;’’

 Είναι τότε η καρδιά αυτή που κάνει τον άνθρωπο να διαφέρει από μια μηχανή;

Ακολουθήστε τo Literature.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλα τα νέα για τον πολιτισμό και την επικαιρότητα από την Ελλάδα και τον Κόσμο.