Σταυροδρόμια, Τζόναθαν Φράνζεν, Εκδόσεις Ψυχογιός

Στα σταυροδρόμια της ζωής και της ιστορίας

30 May 2022

***Απαγορεύεται από το δίκαιο της Πνευμ. Ιδιοκτησίας η καθ΄οιονδήποτε τρόπο παράνομη χρήση/ιδιοποίηση του παρόντος, με βαρύτατες αστικές και ποινικές κυρώσεις για τον παραβάτη***

Σταυροδρόμια, Τζόναθαν Φράνζεν, Εκδόσεις Ψυχογιός

Το μυθιστόρημα του Τζόναθαν Φράνζεν Σταυροδρόμια από τις εκδόσεις Ψυχογιός (2022) σε μετάφραση του Γιώργου-Ίκαρου Μπαμπασάκη ανήκει στη μεγάλη λογοτεχνία. Πρόκειται για βιβλίο αναφοράς στην αμερικανική κουλτούρα. Ο Φράνζεν σκηνοθετεί έναν πανοραμικό πίνακα των προ του 1970 δεκαετιών στις Ηνωμένες Πολιτείες, μια χώρα με κοινότητες ιθαγενών, Αφροαμερικανών και ποικίλων άλλων εθνοτήτων που από τις αρχές έως τα μέσα του 20ού αιώνα έφταναν με υπερωκεάνια καράβια στη Γη της Επαγγελίας ελπίζοντας σε μια νέα αρχή.

Στις σελίδες του ασθμαίνει το Αμερικανικό Όνειρο. Η πίστη σε ένα καλύτερο μέλλον, στην ισότητα, την ελευθερία του λόγου και της θρησκευτικής πίστης, την ατομική ευθύνη, τη συνύπαρξη. Οι κοινωνικές αντιθέσεις ενδημούν. Από τη μια, τα μυθικά σπίτια των αμερικανικών προαστίων με το γκαράζ, τον κήπο, τα δύο παιδιά, το σκυλί. Από την άλλη, η οικονομική κρίση του 1929, ο Πρόεδρος Roosevelt, οι προσπάθειες της μεσαίας τάξης για ανέλιξη.

Το μυθιστόρημα ενσωματώνει την Αμερική των αμέτρητων εκκλησιών και των συνδέσμων, των οργανώσεων, των γειτόνων, των γονέων και κηδεμόνων, των μειονοτήτων, των ομάδων πίεσης και συμφερόντων, των καινοτόμων, όλο το μωσαϊκό μιας κοινωνίας ενεργών πολιτών που ο Αλέξις ντε Τοκβίλ πίστευε πως αποτελεί το θεμέλιο της δημοκρατικής πολιτείας.[i]

Χωρίζεται σε δύο μεγάλα κεφάλαια με τίτλο Χριστούγεννα και Πάσχα. Σύμφωνα με δηλώσεις του συγγραφέα, συνιστά το πρώτο μυθιστόρημα μιας προαναγγελθείσας Τριλογίας με τίτλο Τα κλειδιά για όλες τις μυθολογίες (από το ανολοκλήρωτο μυθιστόρημα της George Elliot Middlemarch). Συνοδεύεται από επίμετρο του μεταφραστή Γιώργου-Ίκαρου Μπαμπασάκη τον οποίο οφείλουμε να ευχαριστήσουμε για την εξαιρετική μετάφραση.

Σταυροδρόμια (Crossroad) είναι ο τίτλος ενός μπλουζ τραγουδιού που ηχογράφησε το 1936 ο Robert Jonson και μιλάει για μια συνάντηση με τον Σατανά. Σταυροδρόμια στο μυθιστόρημα του Τζόναθαν Φράνζεν είναι το όνομα μιας οργάνωσης νεολαίας της Πρώτης Μεταρρυθμισμένης Εκκλησίας στο Νιού Πρόσπεκτ, προάστιο λευκών στο Σικάγο. Εκεί εργάζεται ως βοηθός πάστορα ο Ρας Χίλντεμπραντ.

Τα Σταυροδρόμια διευθύνει ο Ρικ Άμπροουζ, προοδευτικός ιερέας και ανταγωνιστής του Ρας. Βασική πεποίθηση της οργάνωσης είναι πως ο Θεός ενυπάρχει στις ανθρώπινες σχέσεις, όχι στις θρησκευτικές τελετουργίες. Οι εκατοντάδες νέοι και νέες που συμμετέχουν στις τακτικές συνεδρίες, τις εθελοντικές δράσεις και τις κατασκηνώσεις που οργανώνουν τα Σταυροδρόμια, διδάσκονται έμπρακτη καλοσύνη και αλτρουισμό μέσα από πρωτότυπα προγράμματα μαθητείας. Προσπαθούν να βελτιώσουν την προσωπικότητα και τις σχέσεις τους. Επισκέπτονται την απομονωμένη κοινότητα των Ινδιάνων Ναβάχο στην Αριζόνα για εθελοντική εργασία. Υιοθετούν τον φιλελευθερισμό.

Οι νέοι και νέες των Σταυροδρομιών διασκεδάζουν με hippy, folk και rock music μέσω της οποίας μεταφέρουν μηνύματα αγάπης, αντικομφορμισμού, ειρήνης, ανεκτικότητας. Ασπάζονται χίπικα συνθήματα (η φαντασία στην εξουσία, make love not war), τη γυναικεία χειραφέτηση, τον ακτιβισμό και αντιτίθενται στον πόλεμο του Βιετνάμ. Στην αντικουλτούρα τους ανήκει η μαριχουάνα, όπως στις κοινότητες των Ινδιάνων ανήκε το πεγιότ που χρησιμοποιούσαν οι σαμάνοι για να βλέπουν οράματα.

Στο μυθιστόρημα παρακολουθούμε τη ζωή μιας εξαμελούς οικογένειας τη δεκαετία του 1970. Αποτελείται από τον πάστορα πατέρα Ρας Χίλντεμπραντ, τη νοικοκυρά -αλλά με ευρύτερη παιδεία- μητέρα Μάριον και τα τέσσερα παιδιά τους: τον Κλεμ, τη Μπέκι, τον Πέρι και τον Τζάντσον. Ο Κλεμ φοιτά στο κολέγιο, η ελκυστική Μπέκι είναι μια σταρ στο Λύκειο, ο ιδιαίτερα ευφυής Πέρι είναι μαθητής Λυκείου, χρήστης και έμπορος ναρκωτικών, o Τζάντσον, που βρίσκεται ακόμη στην παιδική ηλικία, είναι χαρακτήρας δευτερεύων και μη ολοκληρωμένος στο έργο.

Ο πάστορας Ρας έχει απολέσει το ερωτικό του ενδιαφέρον για τη Μάριον και επιθυμεί διακαώς τη Φράνσις Κοτρέλ, την όμορφη χήρα ενός αξιωματικού της στρατιωτικής Αεροπορίας. Η Μάριον κάνει ψυχανάλυση σε μια Ελληνίδα, αναμετριέται με τις επιθυμίες και τα τραύματά της, νοσταλγεί έναν παλιό της έρωτα. Ο Κλεμ, παρά τη φιλειρηνική του αγωγή, επιθυμεί να πολεμήσει στο Βιετνάμ, ενώ η έφηβη Μπέκι ασπάζεται τις χίπικες αντιλήψεις και βιώνει μια θρησκευτική αφύπνιση. Ο Πέρι αποφασίζει να μην ξαναπουλήσει ναρκωτικά και να βελτιωθεί ως άνθρωπος. Όμως χάνεται στα κυκλώματα των εμπόρων και τις παραισθήσεις της λευκής σκόνης.

Γύρω από την οικογένεια Χίλντεμπραντ κινείται ένας ολόκληρος κόσμος φίλων, γνωστών και συγγενών που με τη δράση τους αναβιώνουν την εποχή: το πολιτικό σκηνικό, την ιδεολογία, τα είδωλα, την τεχνολογία, την καθημερινή ζωή, την ενδυμασία (μπλουτζίν, παντελόνια καμπάνα, σαλοπέτες, μπαντάνες). Η δράση μεταφέρεται (flash back) και στις προηγούμενες δεκαετίες, στην εποχή του Κραχ και τις επιπτώσεις του. Έτσι μέσω του βίου των μελών της οικογένειας Χίλντεμπραντ αναπαρίσταται μυθιστορηματικά η ιστορία των ΗΠΑ από την Οικονομική Ύφεση του 1929 έως τη δεκαετία του 1970.

Η αφήγηση έχει ως βασικούς πυρήνες την οικογένεια, τον προτεσταντισμό και τα ναρκωτικά. Αναδεικνύει τις γονεϊκές ανασφάλειες, τα γονεϊκά αδιέξοδα που συχνά καθορίζουν την εξέλιξη των παιδιών, τις επιπτώσεις των ναρκωτικών, τα οποία ευθύνονται εν πολλοίς και για τον εκφυλισμό του κινήματος των χίπις.

Κάθε κεφάλαιο και καταβύθιση στο εσωτερικό μιας προσωπικότητας. Κάθε κεφάλαιο και σπουδή σε θέματα πολιτικά -όπως οι Ινδιάνοι, οι λευκοί, οι μαύροι, το Βιετνάμ, οι αντιεξουσιαστές, η ειρήνη, η οικονομία, αλλά και θέματα κοινωνικά -όπως η ιδιοτέλεια, η ματαιοδοξία, ο έρωτας, η φιλία, το sex, η μοναξιά, ο κομφορμισμός, οι συζυγικές και αδελφικές σχέσεις, το χάσμα των γενεών, η ανάγκη των εφήβων για ένταξη, των ανθρώπων για ανήκειν και πίστη. Γίνεται έμμεση κριτική στην εκκλησία και την τυπολατρία των Χριστουγέννων. Αναλύονται θρησκευτικές δοξασίες, οι ομοιότητες-διαφορές ιουδαϊσμού-χριστιανισμού. Θίγεται η ομοφυλοφιλία, όπως και η δυνατότητα ύπαρξης οικογένειας χωρίς τα στερεότυπα των φύλων.

Το έργο χαρακτηρίζεται από έντονο σασπένς και υπόγεια ειρωνεία. Εντυπωσιακές οι ψυχογραφίες των ηρώων. Οι περιγραφές καθηλώνουν. Σκηνικά χιονιού, μοντέλα αυτοκινήτων, ο ίλιγγος της ταχύτητας, του εθισμού. Η φιλοσοφία του ορθολογισμού, η φαντασία, ο χριστιανισμός, ο υπαρξισμός, ο βιταλισμός, ο ανθρωπισμός, ο αγνωστικισμός. Και φυσικά η ψυχανάλυση, το doubling, η φροϋδική θεωρία για την ψυχή, με το Εγώ, το Υπερεγώ και το Αυτό. -Το Εγώ: το συνειδητό, η λογική. Το Υπερεγώ: το ασυνείδητο· η αυτοεκτίμηση, ο ναρκισσισμός, οι γονεϊκές απαγορεύσεις, οι κοινωνικοί κανόνες. Το Αυτό: οι ορμές, τα πάθη, το μη λογικό· το μέρος όπου εκδηλώνεται η ενορμητική ενέργεια (η libido)· το απρόσιτο μέρος της προσωπικότητας, το οποίο γνωρίζουμε ελάχιστα και στο οποίο ενεδρεύουν τα νευρωσικά συμπτώματα και τα απωθημένα.

Ο συγγραφέας εισχωρεί στο Εγώ, το Υπερεγώ και το Αυτό των χαρακτήρων. Στα Σταυροδρόμια της ψυχής όπου λαμβάνονται οι αποφάσεις και κρίνεται η πορεία της ζωής, όπου η προσωπικότητα διασταυρώνεται με την ιστορία και τα σκοτάδια της (τον Σατανά), όπου οι δοξασίες του χριστιανισμού ανταμώνουν την ψυχανάλυση. Ανασκάπτοντας τον μύχιο εαυτό, φέρνει στην επιφάνεια τα πάθη και τα κρυμμένα μυστικά, την τρέλα, τις ενοχές, τους φόβους, τα τραύματα, τις ιδεοληψίες, τα απωθημένα.

Ο Τζόναθαν Φράνζεν, συνεχίζοντας την παράδοση των σπουδαίων Αμερικανών συγγραφέων, του Λούις Σινκλαίρ, του Σκοτ Φιτζέραλντ και άλλων, δημιουργεί ένα αριστούργημα 709 σελίδων το οποίο διαβάζεται απνευστί. Το μυθιστόρημά του Σταυροδρόμια είναι χρονικό της νεώτερης ιστορίας των ΗΠΑ, καθρέφτης των πεποιθήσεων και της κουλτούρας των φιλελεύθερων λευκών στις Μεσοδυτικές Πολιτείες τη δεκαετία του ’70. Το ανοιχτό αφηγηματικό του τέλος ταιριάζει στη μεγάλη λογοτεχνία και απηχεί τη σκέψη του Σαρτρ πως το κύριο κίνητρο συγγραφής είναι η ανάγκη να νιώσουμε ουσιαστικοί σε σχέση με τον κόσμο.