Το Κιβώτιο του Άρη Αλεξάνδρου σήμερα, γράφει ο Γιώργος Δουατζής

Σύνταξη: Newsroom

24 April 2020

***Απαγορεύεται από το δίκαιο της Πνευμ. Ιδιοκτησίας η καθ΄οιονδήποτε τρόπο παράνομη χρήση/ιδιοποίηση του παρόντος, με βαρύτατες αστικές και ποινικές κυρώσεις για τον παραβάτη***

Η λογοτεχνική -και όχι μόνον- αξία του Κιβωτίου, η ομορφιά της γραφής του Άρη Αλεξάνδρου, είναι πράγματα από πολλών ετών γνωστά. Νομίζω, ότι ένα έργο έχει λόγο ύπαρξης όταν δίνει αισθητική απόλαυση και κεντρίζει το μυαλό για επαγωγικές σκέψεις. Ο Αλεξάνδρου καταφέρνει και τα δυό. Το κέρδος από την ανάγνωση του Κιβωτίου, δεν είναι κάποιες όμορφα σερβιρισμένες απαντήσεις σε κλασσικά υπαρξιακά ερωτήματα, αλλά το πλήθος των διερωτήσεων που προκαλεί, σε επίπεδο ύπαρξης, κοινωνίας, πολιτικής και κυρίως, η διαχρονικότητά του.

Θα προσπαθήσω να μεταφέρω τις σκέψεις που μου προκάλεσε το Κιβώτιο, τις αναγωγές που έκανα διαβάζοντας αυτό το υπέροχο μυθιστόρημα και γιατί το θεωρώ άκρως επίκαιρο σήμερα.

Αξίζει να ανατρέξει κάποιος και στο βιογραφικό του συγγραφέα για να διαπιστώσει ότι η ζωή του δεν είναι άμοιρη αυτού του έργου. Ο Αλεξάνδρου, πίστεψε, πάλεψε, διώχθηκε, φυλακίστηκε, εκβιάστηκε, απογοητεύτηκε, ένιωσε προδομένος από τον ίδιο του τον εαυτό. Κι αυτό το αναφέρω, διότι εκείνος πίστεψε και διαψεύστηκε, εκείνος είχε ανάγκη να αγωνιστεί για έναν καλύτερο κόσμο και ένιωσε προδομένος.

Ο ήρωας του Κιβωτίου καταλήγει στην ανάληψη της προσωπικής ευθύνης για όσα συμβαίνουν. Κι αυτό που του συμβαίνει δεν είναι μόνο η αποκάλυψη ενός σαθρού οικοδομήματος στο οποίο πίστεψε, αλλά η πλήρης ανυπαρξία του, γι΄ αυτό το κιβώτιο που κλήθηκε να μεταφέρει τελικώς είναι αδειανό… Και δεν είναι τυχαία η απόληξη κάθε απολογίας του στον κομματικό ανακριτή -Ιεροεξεταστή(;)- με πλήθος ερωτηματικών.

Ίσως, είναι λάθος να αποδίδουμε ευθύνες στους άλλους για κάθε μας απογοήτευση. Οι άλλοι είναι αυτοί που είναι. Εμείς τι κάνουμε; Η ευθύνη των επιλογών είναι πάντοτε δική μας. Κι αν μας πλάνησαν λόγια, θεωρίες, ιδέες, άνθρωποι, ο πυρήνας της εξαπάτησής μας κρύβεται μέσα μας. Κρύβεται στη βαθειά ανάγκη μιας εκπλήρωσης, που συχνά μας κάνει ευάλωτους, αδύναμους, έτσι που κάθε πλασματική ανάγκη να φαίνεται φυσιολογική, όσο και ο τρόπος κάλυψής της. Ας δούμε τι καταναλώνουμε πλανημένοι και τι πραγματικά έχουμε ανάγκη…

Γράφει, γράφει, αρχικά ο ήρωας μπαίνει στον χορό των ενοχών και στην προσπάθεια απόδειξης της αθωότητάς του. Για να αποδομηθεί πλήρως στη συνέχεια με μια φρενίτιδα γραφής, διερωτήσεων, στα όρια του παραλογισμού. Ο θάνατος των συντρόφων, η απώλεια, σηματοδοτούν το κενό που αποκαλύπτεται, τον αφανισμό της πίστης που δικαιολογούσε την ύπαρξή του, τους στόχους ζωής που θα τον κρατούσαν ζωντανό. Η απουσία νοήματος του στόχου, του αγώνα, της ίδιας της ζωής, εμφανίζεται καταλυτικά και η γραφή -ο διάλογος ουσιαστικά με τον εαυτό και όχι με τον αόρατο ανακριτή- είναι η μόνη καταφυγή. Χαρακτηριστικό, ότι δεν είναι εμφανές στο έργο αν απολογείται σαν κατηγορούμενος ή σαν κρατούμενος. Κατηγορούμενος νιώθει μέσα από τις ενοχές για κάτι, όμως, που πραγματικά δεν έκανε. Αλλά, αφού έτσι κρίνει η Ανώτατη Αρχή που όλα τα γνωρίζει, είναι φυσικό για τον πιστό σε αυτήν, όλα αυτή να τα ορίζει. Κρατούμενος (εαυτού) νιώθει επί της ουσίας από τα αγωνιώδη ερωτήματά του.

Εδώ, Ανώτατη Αρχή είναι το κόμμα. Για να είσαι μέλος της ομάδας πρέπει να ξεχάσεις την προσωπική βούληση μπροστά στη συλλογική, η οποία εκφράζεται μόνον από το κόμμα, από την απρόσωπη εξουσία, δηλαδή από το εξουσιάζον κάθε φορά σύστημα.

Όλοι αποζητήσαμε κάποια στιγμή το αίσθημα της ένταξης -άτυπα ή όχι- σε μια κοινωνική ομάδα, ως φορείς κοινών αιτουμένων ή ιδεών, ως απλοί ψηφοφόροι, ως μέλη της ευρύτερης κοινωνίας. Ξεχνάμε συνήθως το ουσιώδες: Να κρίνουμε από τα αποτελέσματα, από τις επιπτώσεις των ιδεών αυτών στη ζωή μας. Των οποίων η υλοποίηση αφήνεται στα χέρια κάποιων εξουσιαζόντων. Πόσες φορές δεν νιώσαμε εξαπατημένοι από πολιτικούς που με όπλο το ψέμα και κυρίως την απειλή (εμείς ή το χάος) υφάρπασαν την ψήφο μας. Φταίνε αυτοί ή η ευπιστία μας παρακινημένη από την ελπίδα για ένα καλύτερο μέλλον;

Νομίζω, πως το Κιβώτιο πρέπει να το δει ο αναγνώστης πέρα από πρόσωπα, χρόνο και τόπο. Το πιο σημαντικό είναι οι αναγωγές που μας προκαλεί να κάνουμε σημειολογικά, αναγωγές, που τελικά αφορούν όλους, ανεξαρτήτως εποχής.

Θα μπορούσε ο ήρωας να είναι καθένας από μας. Ο ιστορικός χρόνος που εκτυλίσσονται τα γεγονότα, δεν ενδιαφέρει, θα μπορούσε να είναι προσχηματικός, παρότι δεν είναι, πράγμα που προκύπτει από τα βασικά σημεία που διαπραγματεύεται το έργο, υπαρκτά και στον καιρό μας. Καθένας, συνειδητά ή όχι, υπηρετεί ένα αξιακό σύστημα, κουρνιάζει σ’ αυτό και αναζητά συχνά συνοδοιπόρους, μετέχοντας σε μικρούς πυρήνες ή σε μεγαλύτερες κοινωνικές ομάδες με κοινά αιτούμενα.

Κουρνιάζουν οι άνθρωποι για να νιώσουν ασφαλείς είτε στην οικογένεια, είτε σε κόμματα, είτε σε θρησκευτικές ομάδες. Υλικό προεξάρχον για όλα αυτά, η πίστη σε κοινά αιτούμενα, ιδεώδη, αρχές, αξίες, θρησκείες κ.ά. Πίστη στη θρησκεία ή θρησκοληψία, ήτοι παράδοση άνευ όρων στις επιταγές της; Η πίστη στο ΚΚΕ τότε -ίσως ακόμα και τώρα- προσομοιάζει στην θρησκευτική πίστη. Γιατί να το κάνω αυτό; ρωτάει ο πιστός. Γιατί το λέει ο λόγος του Θεού. Κι από κει και πέρα, κάθε συζήτηση περιττή….

Κάθε κίνηση νοούμενη ως παρέκκλιση, δημιουργεί ενοχές, μας απειλούν κάποιοι ως τιμωροί για την παρέκβασή μας, αμαρτάνουμε κατά τα θρησκευτικά δεδομένα, και να οι νοσηρές σχέσεις μας, να η αρρωστημένη κοινωνία μας, να οι ενοχικοί άνθρωποι, να η καταφυγή στους ψυχιάτρους.

1. Ο ήρωας του έργου. Εμείς είμαστε οι ήρωες και καταληκτικά ο κεντρικός μοναχικός ήρωας του Κιβωτίου. Συχνά, ψάχνουμε να βρούμε το είδωλό μας και τον ρόλο του στο κοινωνικό σύνολο, ως και τον ρόλο μας σε μια προσωπική σχέση. Ψάχνουμε έναν προορισμό που θα μας δικαιώσει, ψάχνουμε μια δικαιολογία ύπαρξης. Ύψιστη απόδειξη της ύπαρξής μας, το να είμαστε χρήσιμοι έστω και σε έναν μόνον άνθρωπο. Και οι περισσότεροι αγωνιζόμαστε ολόκληρη ζωή να αποδείξουμε κάτι στον εαυτό μας και κάτι περισσότερο στους άλλους, λες κι έτσι θα αποκτήσουμε οντότητα. Κι αυτό κατά την ταπεινή μου γνώμη μας κάνει ανελεύθερους. Ας φανταστούμε το αίσθημα ανακούφισης, ελευθερίας, όταν φτάσουμε να μην χρειάζεται να αποδείξουμε τίποτα στον εαυτό μας και τους άλλους…

Ο ήρωας κατηγορείται για κάτι που αγνοεί. Έφερε σε πέρας την αποστολή που του είχε ανατεθεί. Το κιβώτιο έφτασε στον προορισμό του. Είναι βέβαιο ότι κατηγορείται; Θεωρεί φυσικό να κατηγορείται μέσα από τις κατασκευές του νου, με βάση τα στερεότυπα που αποδέχτηκε να τον δεσμεύουν. Τα στερεότυπα, αυτές οι φυλακές του νου, της ζωής μας, αυτά που μας στερούν τη στοιχειώδη αίσθηση ελευθερίας. Και το χειρότερο, δεν έχουμε συνείδηση αυτής της ανελευθερίας που μας επιβάλλουν. Κι από δω αρχίζουν οι ενοχές. Ενοχή έναντι συντρόφων; Έναντι καθήκοντος; Έναντι του εαυτού; Έναντι κοινωνίας;

Οι ήρωες του έργου είναι εθελοντές, δηλαδή πίστεψαν σε κάτι, δεν οδηγήθηκαν βιαίως στη συμμετοχή στην αποστολή, και θεωρούν φυσικό να δώσουν ως και τη ζωή τους για την επίτευξη του κοινού σκοπού, αφού είναι σαφές ότι μετέχουν σε αποστολή αυτοκτονίας.

2. Η ένταξη σε μια ομάδα. Η ομάδα ένταξης μπορεί να είναι η εκκλησία, το κόμμα, η κοινωνική ομάδα στην οποία ανήκουμε ή θέλουμε να ανήκουμε, ολόκληρη η κοινωνία στην οποία ζούμε. Θεσμοί πλαισιωμένοι από -συνήθως ασφυκτικά, αν τα κατανοήσεις- στερεότυπα. Το σύστημα απρόσωπο, αμείλικτο, ισοπεδωτικό, ελέγχει, καθοδηγεί, επιτάσσει. Εκμεταλλεύεται την ανάγκη συνύπαρξης, του ενστίκτου της αγέλης, η οποία πάντα έχει ανάγκη έναν ηγήτορα-οδηγό. Βλέπεις τον οδηγό, δεν μπορείς να δεις σε όλες του τις διαστάσεις το σύστημα.

Στο Κιβώτιο, μια σιωπηλή, απρόσωπη εξουσία, οδηγεί στην ακραία κατάσταση απώλειας ως και της ίδιας της ζωής των εκτελεστικών της οργάνων. Κι όπως κάθε εξουσία, εμπεριέχει μέσα της τη βία, την απειλή, τον φόβο, ώστε να χειραγωγεί όλο και καλύτερα τη μάζα των εξουσιαζομένων.

Στην περίπτωση του ήρωά μας, αγνοείται το παρελθόν του ως αγωνιστή, η δράση του, η πρότερη ζωή του, όλα βρίσκονται στο κενό. Δεν λαμβάνεται υπόψη το όλον του ως ανθρώπινης οντότητας, δεν αφορούν το σύστημα τα προσωπικά του χαρακτηριστικά, πόσο περισσότερο οι πραγματικές ανάγκες του. Ένα τεράστιο κενό καλύπτει κάθε κίνηση, σαν το άδειο κιβώτιο που αποτελεί σημαίνον και μιας μεγάλης αυταπάτης.

Το Κιβώτιο μας δείχνει το μέγα υπαρξιακό κενό, στο οποίο μας οδηγεί κάθε εξουσία και που διαπιστώνεται με την πρώτη σε βάθος ενδοσκόπηση. Αυτό μας καλεί ο Αλεξάνδρου να διερευνήσουμε και μέσα από την απώλεια, από το κενό, μας προτρέπει σε ενδοσκοπήσεις, σε αναθεώρηση εαυτού, κόσμου, αιτουμένων μας. Μας καλεί να δημιουργήσουμε, να αναπλάσουμε την πραγματικότητα θρυμματίζοντας τα ασφυκτικά στερεότυπα των αναιτιολόγητων πρέπει. Δεν διδάσκει ο Αλεξάνδρου. Αλλά, σοφά μας προκαλεί να σκεφτούμε τον εαυτό, τους άλλους και τον κόσμο. Και ακριβώς αυτή η πρόκληση, προσδίδει στο έργο του Αλεξάνδρου διαχρονικότητα, μιας και ο βαθύς πυρήνας της ψυχολογίας του ανθρώπου, της μάζας -ή του όχλου- παραμένει ο ίδιος, παρά την πρόοδο της τεχνολογίας, των επιστημών σήμερα και στο μέλλον.

*Το κείμενο αυτό βασίστηκε σε ομιλία του Γ. Δουατζή, στις 5.1. 2018, στο Θέατρο Studio Μαυρομιχάλη με αφορμή το ανέβασμα του Κιβωτίου ως θεατρικού έργου από τον Φώτη Μακρή.

Ο Γιώργος Δουατζής είναι ποιητής, συγγραφέας, δημοσιογράφος. Γεννήθηκε το 1948 στην Αθήνα. Πρώτη λογοτεχνική εμφάνιση το 1971. Εξέδωσε τριάντα ένα βιβλία, συμμετείχε σε δεκατρία συλλογικά έργα, περιλαμβάνεται σε δέκα ανθολογίες-λεξικά, μεταφράστηκε σε 6 γλώσσες, δημοσίευσε σε δεκαπέντε έντυπα και δώδεκα ηλεκτρονικά λογοτεχνικά περιοδικά.