Το μετέωρο βήμα του…τρελού λαγού, της Παναγιώτας Κουτελίδα

Σύνταξη: Newsroom

28 January 2014

***Απαγορεύεται από το δίκαιο της Πνευμ. Ιδιοκτησίας η καθ΄οιονδήποτε τρόπο παράνομη χρήση/ιδιοποίηση του παρόντος, με βαρύτατες αστικές και ποινικές κυρώσεις για τον παραβάτη***

Ανάμεσα στη ζωή και στο θάνατο, στην αλήθεια και στο ψέμα, στο ατομικό και στο κοινωνικό Εγώ, το έργο του Μίλτου Σαχτούρη αρνήθηκε εξ αρχής πεισματικά να ενταχθεί σε καθιερωμένα ρεύματα και παραδεδομένες νοοτροπίες και συνεχίζει, παρά τη σκληρή κριτική που αρχικά δέχτηκε, να διανύει τη δική του μοναδική πορεία στα δρώμενα της νεοελληνικής λογοτεχνίας.

Η ποίησή του ανένταχτη, εξωπραγματική, παράλογη∙ πρωτόγνωρη, τελικά για τα ελληνικά ποιητικά δεδομένα του καιρού του. Και για τούτο τόσο δύσκολα ευπρόσδεκτη από τους ανθρώπους του σιναφιού του. Ο τρόπος σύνθεσης των ποιημάτων του ακροβατεί μεταξύ συμβολισμού-στη βάση των αρχετυπικών συμβόλων κυρίως-υπερρεαλισμού και παραλόγου και τελικά εδράζεται στα όρια του εξπρεσιονισμού, πάντα με κάθε επιφύλαξη. Κάθε ποίημά του και μια ιστορία, μια ιδέα και κυρίως μια εικόνα. Αυτά είναι τα τρία βασικά δομικά στοιχεία του σαχτουρικού ποιήματος, όπως παρατήρησε ο Γιάννης Δάλλας επιθυμώντας να αναδείξει την αξία του έργου του Μ. Σαχτούρη. Έχοντας σημαντικές επιρροές από ευρωπαίους δημιουργούς, όχι μόνο λογοτέχνες αλλά και ζωγράφους ο Σαχτούρης καταφέρνει να σπάσει τα στεγανά της παραδοσιακής ποίησης και να αρθεί σε έναν κόσμο όπου η πραγματικότητα συναντά τη φαντασία τόσο δημιουργικά και γόνιμα, ώστε ο αναγνώστης αν και αρχικά αιφνιδιάζεται από τους αναπάντεχους ποιητικούς συνδυασμούς τελικά υποκύπτει στη δύναμή τους.

Τα ποιήματά του μια κραυγή αγωνίας, μία παλινδρόμηση ανάμεσα στην αποκαλυψιακή και τη δαιμονική πλευρά της ζωής, όπως ισχυρίζεται η Δώρα Μέντη δανειζόμενη τους όρους της αρχετυπικής κριτικής από τον Northrop Frye. ( Δώρα Μέντη, Ο προσωπικός μύθος: ένα ερμηνευτικό κλειδί στην ποίηση του Μίλτου Σαχτούρη, Καστανιώτης, Αθήνα 2004, σ. 84). Μετέωρος μεταξύ ζωής και θανάτου ο Σαχτούρης βρίσκει στην ποίηση τον τρόπο διαφυγής από τα εναγώνια υπαρξιακά ερωτήματά του. Έχοντας βιώσει από πολύ νωρίς την απογοήτευση σε προσωπικό και συλλογικό επίπεδο μετουσιώνει τις ανησυχίες του σε μια ποίηση αφαιρετική και σπαρακτική, δηλωτική της συνεχούς προσπάθειάς του να ισορροπήσει μεταξύ της απώλειας του έρωτα, της ανάγκης νοηματοδότησης της ζωής και του ανελέητου θανάτου.

Ο Έρωτας είναι ο θάνατος

Καθώς περιμένω μέρες και μέρες

για να γυρίσεις

έτσι που τριγυρίζεις τα νησιά

νησιά θανάτου καθώς περιμένω τόσες ημέρες κι ώρες θανάτου

για να γυρίσεις

γιατί έρωτας είναι ο θάνατος

απ’ του θανάτου τα νησιά

να ξαναρθείς.

[ Μίλτου Σαχτούρη, Ποιήματα(1980-1998). Κέδρος, Αθήνα 2001, σ. 66).

Τα νησιά, ως έννοια και σύμβολο, έρχονται ξανά και ξανά στην σαχτουρική ποίηση. Είναι ο τόπος από όπου ξεκίνησε τη διαδρομή του κυριολεκτικά και μεταφορικά. Η πρώτη του ποιητική συλλογή -άγνωστη στο ευρύ κοινό- τιτλοφορείται Η μουσική των νησιών μου (1941) κι από τότε συχνά αναφέρεται σε αυτά όχι μόνο ως σκηνικό της απουσίας και του θανάτου, όπως παραπάνω στα Νησιά της συλλογής Καταβύθιση(1990), αλλά και ως αυθύπαρκτη πλέον οντότητα που πυροδοτεί την παράλογη και εξπρεσιονιστική φαντασία του ποιητή προβάλλοντας έναν κόσμο μεταμορφωμένο κι εντελώς αλλοτριωμένο, όπως συμβαίνει στη συλλογή Έκτοτε(1996):

Στα νησιά που δεν μπόρεσα

να πάω

πέταξε και πήγε

ο Άγιος-πεταλούδα.

[ Μίλτου Σαχτούρη, ό.π., σ. 82.]

Οι μεταμορφώσεις, απόληξη -εκτός των άλλων- και της βαθιάς του συνδιαλλαγής και ταύτισης ως ένα βαθμό με μεγάλα πνεύματα του καιρού του (Franz Kafka, Dylan Thomas), επισφραγίζουν επίσης την μεταίχμια θέση του ανάμεσα στην αλήθεια και στο ψέμα, στο παραμύθι και στην πραγματικότητα και τελικά γίνονται κάποιες φορές το όχημα ειρωνείας και αυτοειρωνείας του ποιητή. Το παρόν δεν τον ικανοποιεί και μέσα από απροσδόκητους μετασχηματισμούς μεταβάλλει τον κόσμο του, αλλά και τον κόσμο μας, υποβάλλοντάς μας σε μια οπτική τραγική μα και ενίοτε ελπιδοφόρα. Παραμυθιακά και κάποτε θρησκευτικά στοιχεία παρεισφρέουν στην ποίηση του Σαχτούρη, όχι μόνο για να δημιουργήσουν εύκολους συνειρμούς, αλλά κυρίως για να σχολιάσουν την πραγματικότητα του εαυτού και της εποχής. Ο Ιησούς, ο Λάζαρος, ο Πόντιος Πιλάτος, τα πρόβατα πηγαινοέρχονται στο σκηνικό της φαντασίας του κουβαλώντας τις εύστοχες διακειμενικές αναφορές τους.

Τα παραμυθιακά και θρησκευτικά αυτά στοιχεία συνδέονται συχνά με την ιστορικοκοινωνική συγκυρία της εποχής του Σαχτούρη, δίνοντας έτσι στον ποιητή την ευκαιρία για καίριες νύξεις και πολιτικές επισημάνσεις. Ωστόσο, η ποίησή του δεν είναι ή τουλάχιστον δεν είναι μόνο μεταπολεμική. Αναμφίβολα αφορμάται από το ατομικό Εγώ, ξεπηδά μέσα από το προσωπικό αδιέξοδο και τελικά προσκρούει στο συλλογικό ασυνείδητο. Εκκινώντας από προσωπικές αναφορές, βιώματα και απογοητεύσεις τα ποιήματα του Σαχτούρη στοχεύουν ως ένα σημείο στην ταύτιση με το κοινωνικό Εγώ, αλλά τελικά αδυνατούν να εγκαταλείψουν τη μήτρα τους. Και πάλι ο ποιητής αμφιταλαντεύεται μεταξύ υποκειμενικού και αντικειμενικού, υπαρκτού και ανύπαρκτου. Μάλλον η ποίησή του είναι περισσότερο ένας ανοιχτός διάλογος με τον εαυτό του, στον οποίο επανέρχεται διαρκώς μη μπορώντας να ξεφύγει από τους εφιάλτες και τους δαίμονές του.

Τελικά όλοι σήκωσαν τα χέρια ψηλά∙ ο Μίλτος Σαχτούρης δεν είναι μόνο απαισιόδοξος-πώς θα μπορούσε να ήταν όταν η αναζήτηση του ουρανού συνυπάρχει με την έννοια του Κενού– μήτε είναι μόνο μεταπολεμικός, υπερρεαλιστής ή παράλογος. Είναι πάνω και πέρα απ’ όλα ο τρελός λαγός που διαρκώς αναζητά μέσω της φυγής από τη συμβατική πραγματικότητα τις απαντήσεις στα ερωτήματα που βασανίζουν αιώνια τη συνείδησή του.

Γύριζε στους δρόμους ο τρελός λαγός

γύριζε στους δρόμους

ξέφευγε απ’ τα σύρματα ο τρελός λαγός

έπεφτε στις λάσπες

Φέγγαν τα χαράματα ο τρελός λαγός

άνοιγε η νύχτα

στάζαν αίμα οι καρδιές ο τρελός λαγός

έφεγγε ο κόσμος

Βούρκωναν τα μάτια του ο τρελός λαγός

πρήσκονταν η γλώσσα

βόγγαε μαύρο έντομο ο τρελός λαγός

θάνατος στο στόμα.