Κριτική: Έγγραμμα, Βασίλης Παυλίδης, από την Λίλια Τσούβα

Το ποιητικό Έγγραμμα του Βασίλη Παυλίδη, γράφει η Λίλια Τσούβα

12 July 2020

***Απαγορεύεται από το δίκαιο της Πνευμ. Ιδιοκτησίας η καθ΄οιονδήποτε τρόπο παράνομη χρήση/ιδιοποίηση του παρόντος, με βαρύτατες αστικές και ποινικές κυρώσεις για τον παραβάτη***

Όρθιοι και μόνοι μέσα στη φοβερή ερημιά του πλήθους

Έγγραμμα ονομάζει την ποιητική του συλλογή ο Βασίλης Παυλίδης (Αρμός, 2019). Ο όρος επινοήθηκε από τον γερμανό μελετητή Richard Wolfgang Semon (1859-1918) και σημαίνει το φυσικό αποτύπωμα στον εγκέφαλο, που αποτελεί το υπόβαθρο της μνήμης (έγγραμμα, engram). Σύμφωνα με τον Semon, οι μνήμες αντιπροσωπεύονται στον εγκέφαλο μέσω του νόμου της εγγραφής (engraphy). Τα ερεθίσματα της εμπειρίας αφήνουν συνδεδεμένα συμπλέγματα αποτυπωμάτων που συνιστούν την κατάσταση αποθήκευσης της μνήμης.

Ο Βασίλης Παυλίδης στο Έγγραμμα εκθέτει τα δικά του μνημονικά αποτυπώματα, προϊόντα των προσωπικών του εμπειριών. Η θεματική αφορά τη Θεσσαλονίκη, τον έρωτα, αλλά κυρίως υπαρξιακά και κοινωνικά ζητήματα, όπως η ανεργία, οι άστεγοι, οι πρόσφυγες, η ανανθρωπιά, όπως την ονομάζει.

Ο τρόπος με τον οποίο ο Βασίλης Παυλίδης δουλεύει τις λέξεις, το πρωταρχικό υλικό της ποίησης, είναι ιδιόμορφος. Η ένταση υπάρχει στη γλώσσα. Όμως επιτυγχάνεται με λόγο αψιμυθίωτο, επαναλήψεις, διασκελισμούς, οξύτερο βάδισμα του στίχου και διαρκή γλωσσικά παιχνίδια.

Οι στίχοι διαμορφώνονται μέσα από την πολυσημία των λέξεων και τη δεξιοτεχνική χρήση της γλώσσας. Συχνά είναι ολιγόλογοι. Πολλές φορές απαρτίζονται από ένα μόνον επίθετο, συνήθως με το στερητικό άλφα (άστεγος, ανέστιος, άγνωστος, ανάνθρωπος). Ο ίδιος ο ποιητής, στο ποίημα Προάγγελος ποιήματος, δηλώνει την πίστη του σε έναν λόγο χωρίς ανούσιες ρίμες, με αρχή και με ατέλειες, ενώ επιμένει στην απόπειρα, όχι στην ιδιότητα του ποιητή.

Προάγγελος ποιήματος

Όταν τα καταφέρω θα γράψω ένα ποίημα

Χωρίς επίθετα στον λόγο

Που άνευ λόγου επιθετικό το καθιστούν

Στις γραμμές του δε θα εκτελούνται μεταφορές

Η συμβολή των συμβολισμών ανύπαρκτη

Όταν τα καταφέρω θα γράψω ένα ποίημα

Που θα βάλει κατά των υπερβολών

Θ’ αγορεύει ειλικρινά για άλλους

Δε θ’ αλληγορεί για τον αυτάρεσκο δημιουργό του

Χωρίς ανούσιες ρίμες

Μόνο ουσιαστικά και ρήματα

Δίχως τελείες και κορυφαίο τέλος

Μα με αρχή και ατέλειες

Με σχήματα λόγου που δε θ’ ασχημονούν αλόγιστα

Θα γράψω ένα ποίημα όταν τα καταφέρω

Αν τα καταφέρω

Ο Τέλλος Άγρας πίστευε πως «το επίθετο είναι, κατά τα 4/5, το κανονικό και αναπόσπαστο τμήμα της εκφράσεως του ανθρώπου».[i] Ο Βασίλης Παυλίδης χρησιμοποιεί το επίθετο, είτε ως κατηγορούμενο, είτε στη θέση του επιθετικού προσδιορισμού, για να προσδώσει ιδιότητες. Ο στίχος με το επίθετο χρωματίζεται. Το κλίμα που δημιουργεί στο Έγγραμμα είναι αυτό της μοναξιάς, της μελαγχολίας, της έλλειψης, αλλά και του φιλοσοφημένου στοχασμού, με τη στυφή γεύση της ειρωνείας, του σαρκασμού.

Οι ποιητικοί στοχασμοί συνιστούν κινηματογραφικά στιγμιότυπα της ζωής της πόλης και των αντιθέσεών της. Αφορούν επίσης τις μεγάλες θρησκευτικές γιορτές των Χριστουγέννων και του Πάσχα, που κατέληξαν καταναλωτισμός και θεαθήναι. Παράλληλα, καταγράφουν τη μοναξιά, τις ανεκπλήρωτες επιθυμίες, την καθημερινή πάλη των ανθρώπων, την ενηλικίωση.

Ενηλικίωση

‘’Όρθιοι και μόνοι μες στη φοβερή ερημιά του πλήθους’’

Στάθηκε όρθιος

Μπρος στην άδεια θάλασσα

Τότε

Αντίκρισε τη δική του φωνή

Πρώτη φορά

Έκλαψε

Κι η θάλασσα πλημμύρισε

Βυθούς κι Ορίζοντες

Καράβια του Οδυσσέα

Μόνο της φυγής καράβια

Νησιά ξερές σταγόνες

Φεγγάρια αυτόφωτα

Σειρήνες

Μισές γυναίκες μισές κορίτσια

Τώρα

Με τη δική του φωνή

Μπρος στη γεμάτη θάλασσα

Στάθηκε όρθιος

Πρώτη φορά

Οι εγγραφές της μνήμης στη συλλογή του Βασίλη Παυλίδη αποτυπώνονται με αστιξία, ενίοτε με γλώσσα επιστημονική (όρους μαθηματικούς), αλλά κυρίως με ευφυείς λεκτικούς συνειρμούς. Ποίηση κοινωνικής και υπαρξιακής κυρίως έμπνευσης το Έγγραμμα, χαρακτηρίζεται από λεκτική και περιγραφική ακρίβεια. Ο συναισθηματισμός κρύβεται μέσα στα έντονα ρήματα και τα επίθετα που δείχνουν στέρηση, αλλά και μέσα στις παραστατικές εικόνες, ενώ ο στίχος διακρίνεται για τις δυνατές κορυφώσεις του στο τέλος.

Παράδειγμα ακριβούς λεκτικής διατύπωσης είναι το ποίημα Πρόσφυγες. Με τέσσερα εμπρόθετα (με τη μνήμη, με την ορμή, με την οργή, με τον φόβο), ο ποιητής διατυπώνει καίρια το δράμα των προσφύγων.

Πρόσφυγες

Θάλασσα κόκκινη

Ακυμάτιστη

Απροσχημάτιστη

Το σχήμα της

Από ελπίδα και ζωή στην επιφάνεια

Από αίμα και θάνατο στο βυθό

Με τη μνήμη στο βλέμμα

Με την ορμή στο στόμα

Με την οργή στα χέρια

Με τον φόβο στα σπλάχνα

Αυτά τα μάτια της φωτιάς

Της στάχτης

Η καλύτερη στάχτη στα μάτια μας

Οι στίχοι, παρότι συχνά εκφράζουν στατικές καταστάσεις, είναι δυναμικοί. Ο ρυθμός εξασφαλίζεται μέσα από ρυθμικές μονάδες που επαναλαμβάνονται. Μέσα από φαινόμενα παραλληλισμού και γραμματοσυντακτικές αντιστοιχίες ή μέσα από τη διάταξη των όγκων του λόγου, με την αίσθηση της επανάληψης που δημιουργεί.

Στο χέρι σου είναι

Εμφανίστηκαν με τον καιρό τα απλωμένα χέρια

Που κοιτάνε

Που ζητάνε

Που ρωτάνε

Που δε βαστάνε πια

Που δεν κρατάνε γερά

Που ραγίζουν τα βλέμματα

Που τσακίζουν τα βήματα

Που ανοίγουν την απόσταση από άνθρωπο σε άνθρωπο

Εξαφανίστηκαν καιρό τα απλωμένα χέρια

Που αγκαλιάζουν γενναιόδωρα

Που χαϊδεύουν ανυποψίαστα

Που δείχνουν το φεγγάρι

Που δείχνουν τον δρόμο

Που χορεύουν ανασαίνοντας

Που ανασαίνουν σμίγοντας

Που σβήνουν την απόσταση από άνθρωπο σε άνθρωπο

Ο έρωτας στο Έγγραμμα βρίσκεται ανάμεσα σε δειλά αποσιωπητικά, σε παραπλανητικές τελείες. Έμεινε όρθιο μόνο το ερωτηματικό. Όμως:

C’ est la vie

Απαντήσεις κλισέ

Σε

Ερωτήσεις σικέ

Σε

Καθημερινότητα προκάτ

Ζωή δισύλλαβη

Έντονη στη λήγουσα

Άτονη και λήγουσα

Ο Βασίλης Παυλίδης στην ποιητική του συλλογή Έγγραμμα θίγει με ευαισθησία τα κακώς κείμενα των ημερών μας. Έχοντας συναίσθηση των καταστάσεων, απευθύνει έκκληση στον άνθρωπο. Δίνει βαρύτητα στη συνειδητοποίηση και την προσωπική προσπάθεια. Οι λέξεις του περιέχουν το αίσθημα της αγωνίας και της αιδούς.

Λογοτεχνία είναι η ρηματική τέχνη, είχε πει ο Jacobson. Λογοτεχνία είναι η τέχνη των λέξεων, είχε πει ο Todorov.

Λογοτεχνία είναι η τέχνη της γλώσσας. Και ο Βασίλης Παυλίδης δημιουργεί ποίηση με γλώσσα εντελώς προσωπική και ενδιαφέρουσα, ενώ δηλώνει Παρών στις κοινωνικές αλλαγές και τους πολιτικούς μετασχηματισμούς.

Ο κόσμος μου ’πες

Δεν αλλάζει

Μ’ αν αλλάζει

Θέλω να ’μαι ’κει

[i] Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλος, «Τέλλου Άγρα, Η Άνοιξη, περαστικιά…», ΙΔ., Νεοελληνικά: Διδακτικά Δοκίμια για το Γυμνάσιο, συνεργ. Νίκος Φωκάς, Αθ. Βιβλ. Της Εστίας, 1986, σελ. 38-41.