Έρωτας και κατασκοπία υπό τη σκιά του ναζισμού [Το τέρας μέσα τους, Κάνη Καραβά]

11 February 2023

***Απαγορεύεται από το δίκαιο της Πνευμ. Ιδιοκτησίας η καθ΄οιονδήποτε τρόπο παράνομη χρήση/ιδιοποίηση του παρόντος, με βαρύτατες αστικές και ποινικές κυρώσεις για τον παραβάτη***

Το τέρας μέσα τους, Κάνη Καραβά, Εκδόσεις Κέδρος

Η Κανή Καραβά γεννημένη στη Φτελιά Δράμας, έκανε σπουδές στη δημοσιογραφία και τη δημοσιολογία και από το 1982 ζει στις Bρυξέλλες, όπου και εργάζεται στο τμήμα πληροφόρησης και επικοινωνίας της Γενικής Διεύθυνσης Aνταγωνισμού της Ευρωπαϊκής Επιτροπής. Στο χώρο της λογοτεχνίας εμφανίστηκε το 2002 με το μυθιστόρημα Το ποτάμι με τα καραγάτσια (Γκοβόστης). Ήδη από το δεύτερο βιβλίο της (Σχήμα οξύμωρον ή η Λίζα και τα περίεργα μαρούλια, Καστανιώτης 2004) διαφάνηκε το ενδιαφέρον της για το ιστορικό – κοινωνικό μυθιστόρημα, που αποτελεί και κυρίαρχη τάση τις δυο τελευταίες δεκαετίες τουλάχιστον στον ελληνικό εκδοτικό χώρο. Έτσι, και στα τρία επόμενα μυθιστορήματά της που εκδόθηκαν από τον Κέδρο, το 2010 ( Ένας αιώνας… μια στιγμή), το 2011 (Το πείραμα του χαμένου χρόνου) και το 2013 (Σχήμα οξύμωρον) πριν από το τελευταίο της, Το τέρας μέσα τους (Κέδρος 2021), στις ιστορίες που μας διηγείται η κατάδυση στο χρόνο συνοδεύεται από την ανάλυση της ψυχοσύνθεσης και την παρουσίαση των περιπετειών των ηρώων της, όπως αμφότερα διαμορφώνονται από την εποχή που ζουν, καθώς και τα εκάστοτε γεγονότα, προτάγματα και ιδεολογικά της συνακόλουθα.

Στο «Σχήμα Οξύμωρο», η Καραβά επέλεξε ως σκηνικό το ’73, λίγο πριν από την εξέγερση του Πολυτεχνείου και ηρωίδα μια νέα γυναίκα ενταγμένη στο ΚΚΕ, τη Λίζα, για να περιγράψει μέσα από τις μετακινήσεις της μεταξύ Παρισιού, Βρυξελλών και Αθήνας καθώς και την εξιστόρηση της δράσης των προσώπων του στενού και ευρύτερου οικογενειακού της περιβάλλοντος, τη μετεξέλιξη των ανθρωπίνων σχέσεων τους αλλά και τις οξύνσεις και αντιπαραθέσεις των ιδεολογιών και της νοοτροπίας τους. Στο «Πείραμα του χαμένου χρόνου» μια τυχαία συνάντηση στο αεροδρόμιο της Στοκχόλμης, με καθηλωμένα τα αεροπλάνα στο έδαφος λόγω της έκρηξης του ηφαιστείου της Ισλανδίας, θα δώσει την αφορμή στη συγγραφέα να επιχειρήσει την αποτύπωση της περιόδου 1926-1941, μέσα από την τοιχογραφία και την πορεία μιας τραγικής οικογένειας, με πυξίδα ένα παλιό ημερολόγιο του 1926 και την εικονογράφηση των ηρώων της,. Στο «Ένας αιώνας μια στιγμή», το μυστικό ενός κάδρου, μιας λέξης (Άβατον) και ενός επισκέπτη οδηγούν τον αναγνώστη στο παρελθόν της οικογένειας Μυλωνά ένα αιώνα πριν από την εποχή μας, για να βρεθεί στη μέση απαγορευμένων ερώτων, πολιτισμικών και πολιτικών αντιθέσεων, αλλά και να γνωρίσει «τον τρόπο που η Ιστορία ξαναμοιράζει τα χαρτιά» και επικαθορίζει τη ζωή όλων μας.

Με δυο λόγια η Κάνη Καραβά γράφει μυθιστορήματα για όσους αγαπούν την Ιστορία και τις ιστορίες των άλλων, συνήθως οικογενειακές, σε περιόδους όπου οι κοινωνικές, ιδεολογικές και πολιτικές ανακατατάξεις συγκλονίζουν συθέμελα την ανθρώπινη ύπαρξη οδηγώντας την στα όρια της φυσικής και ηθικής αντοχής της. Αυτό το πλαίσιο και κλίμα επανέρχεται και βρίσκει ιδιαίτερα πρόσφορο έδαφος ανάπτυξης και στο τελευταίο της μυθιστόρημα, Το τέρας μέσα τους. Εδώ και μόνο η επιλογή της λέξης «τέρας» στον τίτλο του προϊδεάζει για το χρονικό και ιδεολογικό πλαίσιο που επέλεξε αυτή τη φορά να κινηθεί η συγγραφέας, αυτό του Δεύτερου Παγκοσμίου Πολέμου και της ναζιστικής θηριωδίας.

Το σκηνικό και πάλι επιλεγμένο από την κοσμοπολίτισσα Καραβά μετακινείται από την Μεταξική Αθήνα, στο γεμάτο πράκτορες αλλά ξέγνοιαστό Παρίσι των παραμονών του Β Παγκοσμίου Πολέμου κι από εκεί στους σκοτεινούς διαδρόμους της Μυστικής Υπηρεσίας Πληροφοριών του ναζιστικού Βερολίνου και πάλι πίσω στην Αθήνα της Κατοχής και της Αντίστασης. Η αυλαία θα πέσει τη μέρα της Απελευθέρωσης της Αθήνας από τους Γερμανούς, μια μέρα αισιοδοξίας που τίποτα δεν προμηνύει ότι το παιχνίδι της Ιστορίας θα γίνει σκληρότερο, ως αδελφοκτόνο, στη συνέχεια.

Στο κέντρο ή ορθότερα στη περιφέρεια της διήγησης και πάλι τα μέλη μιας οικογένειας σχετικά «δυσλειτουργικής», αυτής του Δημήτρη Μαρινάκη, Διευθυντή της Μεταξικής Υπηρεσίας Μεταναστών. Από τις τρεις κόρες του η μεγαλύτερη είναι παντρεμένη μ’ ένα κάθαρμα όπως θα αποδειχθεί στη συνέχεια, η Κασσάνδρα απουσιάζει στο Παρίσι για σπουδές, η Ιόλη υποταγμένη στο πάθος της για τον γαμπρό της προσπαθεί να κρύψει το μυστικό που δεν κρύβεται, ενώ ο μικρός γιός του Λεωνίδας από τη δεύτερη γυναίκα του παρατηρεί τα πάντα βαδίζοντας προς την ενηλικίωση σε εποχές σκοτεινές και απαιτητικές. Ο πάτερ φαμίλιας σχετικά απόμακρος και προσηλωμένος στο καθεστώς Μεταξά. Βάζει πάνω από τη μακροχρόνια φιλία με τον Ισίδωρο το συμφέρον του καθεστώτος, όταν ζητά ως «αντάλλαγμα» από τον φίλο – ανεξάρτητο πλέον κομμουνιστή, που του προσπέφτει, προκειμένου να αναστείλει την εκτέλεση του αδελφού που κρατείται ως «μιαρός» κουμουνιστής- να λειτουργήσει ως πράκτοράς του κατά την περίοδο εγκατάστασής του στο Βερολίνο.

Η πραγματική ιστορία του βιβλίου αρχίζει στο Παρίσι, όπου το ερωτικό μπλέξιμο της αθώας Κασσάνδρας, με ένα αμφισβητούμενο πρόσωπο Πολωνικής καταγωγής και ταλαντούχο βιολιστή, τον Ντίτο, θα την οδηγήσει στο Βερολίνο. Εκεί, αποκαλύπτεται στον αναγνώστη ότι ο έρωτας της ζωής της δεν είναι παρά ένας ακόμα από τις εκατοντάδες μυστικούς πράκτορες που κυκλοφορούσαν από ευρωπαϊκή σε ευρωπαϊκή πρωτεύουσα τις παραμονές του Β Παγκοσμίου Πολέμου και ουδείς μπορεί να πει με βεβαιότητα ακόμα και σήμερα υπέρ ποιας Δύναμης κατασκόπευαν. Παρά μόνο ότι η εναλλαγή στρατοπέδου εκ μέρους τους αποτελούσε κυρίαρχο ηθικό κανόνα της ύπαρξής του.

Ο βασικός, όμως, πρωταγωνιστής του βιβλίου εισάγεται στη διήγηση της Καραβά, όταν αυτός θα την ανακαλύψει, εγκαταλελειμμένη από τον Ντίτο και σε ημιθανή κατάσταση, σ’ ένα λεηλατημένο εβραϊκό σπίτι την επομένη της Νύχτας των Κρυστάλλων (9-10/11/38). Πρόκειται για τον Βίγκο Μπέργκερ, αξιωματικό της γερμανικής αντικατασκοπείας, έναν από τα εκατομμύρια «καλούς Γερμανούς» που πρόσφεραν τις υπηρεσίες τους στην πατρίδα, ακόμα και μετά την κατάληψη της εξουσίας από τον Χίτλερ, ταΐζοντας επί της ουσίας το Τέρας εκόντες άκοντες, μοιάζοντάς του όλο και περισσότερο, αν όχι ιδεολογικά, πρακτικά.

Ο Βίγκο απεχθάνεται τον Χίτλερ κι ακόμα περισσότερο τους ολιγόμυαλους, νεαρούς ναζιστές ακολούθους του, αλλά παραμένει πιστός στην ιεραρχία της υπηρεσίας του και στον Κανάρι, αν και κάθε μέρα όλο και περισσότερο διαισθάνεται ότι στο τέλος του δρόμου που ακολουθεί ο ίδιος και η Γερμανία θριαμβευτής θα είναι μόνο ο θάνατος. Για τους πολλούς ακούσιος για τον ίδιο εκούσιος. Εκεί τον οδηγεί η απέραντη μοναξιά του, που οφείλεται τόσο στην προσωπική του αποτυχία να κρατήσει δίπλα του τη γυναίκα που αγάπησε περισσότερο στη ζωή του, όσο και στην εσωτερική του πάλη για το γεγονός ότι προσφέρει τις υπηρεσίες του στο Τέρας. Κι είναι αυτός ο έλεγχος της συνείδησής του που του υπαγορεύει να σώσει την Κασσάνδρα με κάθε τίμημα, αν και αρχικά θεωρεί ότι είναι μια ακόμα Εβραία.

Έτσι, η διήγηση της Καραβά παρακολουθώντας τον Βίγκο, επικεντρώνεται στην ιστορία και τις εσωτερικές σκιερές γωνίες της Γερμανικής Μυστικής Υπηρεσίας, της Άμπβερ, τις αντιθέσεις της με την Γκεστάπο και, παράλληλα, προσφέρει στον αναγνώστη μια πανοραμική εικόνα τόσο του Βερολίνου της εποχής των δολοπλοκιών που εξυφαίνονται στο σκοτάδι και τον ψυχισμό των ανθρώπων που τις υπηρέτησαν. Είναι φανερό ότι η συγγραφέας εργάστηκε συστηματικά για την συλλογή των απαραίτητων στοιχείων για τη διήγησή της, εξάλλου παραθέτει και σχετική ενδεικτική βιβλιογραφία στο τέλος του βιβλίου της. Έτσι, προσέφερε στον Έλληνα αναγνώστη που αγαπά το ιστορικό – κοινωνικό μυθιστόρημα ένα πρωτότυπο «σκηνικό», που δεν συναντιέται συχνά σε παρόμοια μυθιστορήματα, που είναι κυρίως «ελληνοκεντρικά».

Η γλώσσα της Καραβά είναι λιτή, δημοσιογραφική θα έλεγε κανείς, ενώ η ιστορία της κυλά αβίαστα, καθώς οι ήρωές της Έλληνες και Γερμανοί διασταυρώνονται με τους πιο ευφάνταστους τρόπους, ακολουθώντας τις υποδείξεις της μπακέτας του μαέστρου που λέγεται Ιστορία και ρυθμίζει ακόμα και τις πλέον προσωπικές και απόκρυφες «ιδιορρυθμίες» τους. Ως εκ τούτου, οι ήρωές της δε είναι μονοδιάστατοι, «καλοί» ή «κακοί» αλλά απλά άνθρωποι με όλες τις αδυναμίες, μικρότητες και στιγμές μεγαλοσύνης και προσφοράς που χαρακτηρίζουν το είδος μας.

Συνάμα ένοχοι και αθώοι ταξιδεύουν τις μικρές και ασήμαντες ζωές τους στα κύματα της Ιστορίας, ζώντας και πεθαίνοντας «σαν χορδή: τόσο μαζί, τόσο μόνοι, τόσο όμορφοι». Όπως συνήθιζε να λέει σκύβοντας στο αυτί της Κασσάνδρας, ξελογιάζοντάς της ο όμορφος και βιρτουόζος βιολιστής Ντίτο, πριν χαθεί πιθανώς για πάντα στην Αμερική, φυγαδευμένος από τον Βίγκο. Αφήνοντάς της παντοτινό «ενθύμιο» ένα παιδί, που αυτή εύχεται να έχει κληρονομήσεις το ταλέντο του. Γιατί η μουσική κάνει τον Κόσμο υποφερτό. Ακόμα και σε ζοφερές περιόδους, όπως αυτή που περιγράφει η Κάνη Καραβά στο Τέρας μέσα τους.

Ένα ενδιαφέρον κοσμοπολίτικό ιστορικό μυθιστόρημα, ευχάριστο ανάγνωσμα για τους λάτρεις του είδους.