Κριτική: Τζίντιλι, Δημήτρης Χριστόπουλος, Εκδόσεις Το Ροδακιό

Ο άνεμος έρχεται εκεί που δεν τον περιμένεις

26 July 2021

Τζίντιλι, Δημήτρης Χριστόπουλος, Το Ροδακιό

***Απαγορεύεται από το δίκαιο της Πνευμ. Ιδιοκτησίας η καθ΄οιονδήποτε τρόπο παράνομη χρήση/ιδιοποίηση του παρόντος, με βαρύτατες αστικές και ποινικές κυρώσεις για τον παραβάτη***

Τζίντιλι, Δημήτρης Χριστόπουλος, Εκδόσεις Το Ροδακιό

Πόσες φορές πρέπει κανείς να κοιτάξει ψηλά
Προτού τον ουρανό να δει από χαμηλά;
Και πόσα αυτιά πρέπει κανείς να έχει
Προτού τα δάκρυα των άλλων να αρχίσει να προσέχει;
Και πρέπει να πεθάνουν πόσοι
Προτού να καταλάβει πως οι νεκροί είναι άλλοι τόσοι;
Η απάντηση, φίλε μου, αιωρείται στον άνεμο
Η απάντηση αιωρείται στον άνεμο

Bob Dylan [i]

(μετάφραση: Χριστίνας Λιναρδάκη)

Δεν είναι σύνηθες, ούτε ίσως εύκολο, ένας συγγραφέας να συνδυάζει ελληνική ιστορία και παράδοση με παγκόσμιους προβληματισμούς για το κλίμα και την καταστροφή του κόσμου. Ο Δημήτρης Χριστόπουλος στο μυθιστόρημά του Τζίντιλι (Το Ροδακιό 2020) συγκεράζει αρμονικά την ελληνική ιστορία και λαογραφία με την επιστημονική φαντασία για το κλίμα και τις θεωρίες για το τέλος του κόσμου.

Το Τζίντιλι είναι ένα πολυεπίπεδο και αριστουργηματικό έργο. Ο συγγραφέας στήνει τα κάδρα του με δεξιοτεχνία και μαστοριά. Ο τρόπος θυμίζει σκηνοθεσία βάθους στον κινηματογράφο. Δίνει την αίσθηση μιας τρισδιάστατης πραγματικότητας στην οποία δεσπόζει ο σκοτεινός φωτισμός και οι φιγούρες των προσώπων. Τα κεφάλαια ξετυλίγονται σαν κινηματογραφικές σεκάνς. Τα πλάνα πανοραμικά, αλλά και κοντινά· με την κάμερα στο ύψος των ματιών των χαρακτήρων. Light motive οι Τζίντες, λέξη βλάχικη.

[…] Τζίντες και Τζίντιλι οι βουνίσιοι που μένανε στα γύρω χωριά λένε τα φανταστικά ξωτικά των βουνών –τέσσερις θεότητες που κρατούν σαν Άτλαντες στους λιγνούς τους ώμους τον άξονα της γης, κι άμα χαθούν ο κόσμος όλος θα βυθιστεί στο χάος–, κόρες μιας αρχαίας ουράνιας θεότητας που την έκλεψε ο Βορέας, ο θεός του φοβερού βόρειου ανέμου, τέσσερα ξωτικά που κινούνται με τη μορφή ανεμοστρόβιλου χορεύοντας και τραγουδώντας και μπορούν να πάρουν τα λογικά ή τη φωνή ενός ανθρώπου αν αυτός κοιμηθεί στο σημείο που αυτές χορεύουν ή να θυμώσουν άγρια αν κάποιος πειράξει το καταφύγιό τους ή σκάψει τη γη τους […] (σελ. 67)

Ο Δημήτρης Χριστόπουλος δεν ακολουθεί κοινοτοπίες και εύκολα μοτίβα στο μυθιστόρημά του. Γράφοντας συνειρμικά και με την τεχνική του μαγικού ρεαλισμού, ερωτοτροπώντας με την ηθογραφία και το climate fiction, προσέχοντας κάθε του λέξη, δημιουργεί ένα αφηγηματικό κολλάζ στο οποίο ενορχηστρώνει μοτίβα παράλληλα, ιστορίες που τέμνονται και ενώνονται φανερά ή εξελικτικά.

Δράσεις τοποθετημένες σε διαφορετικές εποχές αναμειγνύονται με εκπληκτική τόλμη. Πρωταγωνιστούν οι οικογένειες Τσεπέλη και Τσακιρίδη σε βάθος τριών γενεών. Άνθρωποι λαϊκοί και μεροκαματιάρηδες, συμβιβασμένοι, αλλά και ιδεολόγοι. Οι ζωές τους διατρέχουν την Κατοχή, τον Εμφύλιο, τη Δικτατορία, τη Μεταπολίτευση, τη σύγχρονη εποχή. Οι χαρακτήρες αφηγούνται σε πρώτο ή τρίτο πρόσωπο. Οι γυναίκες αντεπεξέρχονται δυναμικά στις συνθήκες.

[..] Και να ’μαστε τώρα εδώ, μέσα σ’ αυτή την κιβωτό που αρμενίζει –φίλοι, συγγενείς, αδέλφια. Ποντιακά, μακεδονίτικα, βλάχικα, ελληνικά, μαγιάρικα σε στόματα ξεχασμένα – μια Βαβέλ το σπιτικό μας. Ευχαριστημένοι που δεν επιτρέψαμε όλα να γίνουν στάχτη […] (σελ. 24)

Έρωτες, μίση, αγάπες, οικογενειακά προβλήματα, φυσικές καταστροφές. Ψυχές ζωντανές, αλλά και νεκρές, θαμμένες στα ορυχεία ή χαμένες στη μισαλλοδοξία και στο κακό.

«[…] η Σόμαινα, ο Λεωνίδας και η Ουρανία, ο Βασίλης και η Σιμέλα· η Μάγδα, η Ανδριανή, ο Γρηγόρης και η Τζασμίνα· ο Ιάκωβος και ο Πανίκας, ο Κωνσταντής κι η Χάνα. Η Μίρκα. Εμένα που τα ιστορώ. Ιστορίες ανθρώπων που χάθηκαν στο χρόνο. Και τα σπίτια τους σκέλεθρα όπως και οι ψυχές τους, όπως και οι ψυχές μας – κάδρα δίχως ζωγραφιά». […] (σελ. 22)

Στο Τζίντιλι οι ελληνικοί μύθοι, τα δημοτικά τραγούδια, τα μοιρολόγια δένονται αρμονικά με την οικολογική καταστροφή και τον φόβο του τέλους (εσχατολογία). Το σεναριακό σχεδίασμα του Χριστόπουλου υφαίνει την πραγματικότητα με το παραμύθι και το όνειρο. Οι εικόνες λειτουργούν σαν καμβάς για ένα δυστοπικό περιβάλλον που διαδραματίζεται στον απόηχο μιας οικολογικής καταστροφής.

»Μετά το Μεγάλο Κακό, είπαμε με μια φωνή ν’ αφήσουμε πίσω τον πεθαμένο κόσμο και να μπαρκάρουμε. Κι έτσι ανεβήκαμε πάνω σ’ ένα ελάχιστο κομμάτι γης -Τόπο με τα Μεγάλα Μάτια το βαφτίσαμε (γιατί μάθαμε με τον καιρό να βλέπουμε με πολλά μεγάλα μάτια), κι άλλοι Πυραμίδα, από το σχήμα του βουνού που βίαια αποκολλήθηκε από τη στεριά λόγω της τεκτονικής κίνησης και από τη λίμνη που με θειάφι για μέρες καιγόταν, μέχρι που τα νερά της στράγγισαν κι έγινε μια μεγάλη κοιλάδα που αργότερα θα κατακλυζόταν από εκατομμύρια κυβικά νερό, κι ο τόπος ίδιος με πλεούμενο νησί που ταξιδεύει σε μια παχύρρευστη θάλασσα. Και σαλπάραμε. Κυνηγώντας τα χαμένα μας χρόνια στην άκρη της γης. […](σελ. 24)

Το χωριό Σόθιψα είναι ένα φανταστικό σκηνικό περιβάλλον. Μια μικρή κοινότητα κάπου στην Εορδαία, με φόντο την Πτολεμαΐδα και τις εγκαταστάσεις της ΔΕΗ. Λέξη φτιαχτή. Τόπος ανύπαρκτος, όσο και υπαρκτός. Η Εορδαία, με την αρχαία ονομασία, σήμαινε «αγαπημένη», από τη θεά «Εόρδα», «Μητέρα Γη». Στην Οθωμανική εποχή ονομάζονταν Καϊλάρια. Μετά το 1919 δέχθηκε πρόσφυγες από τον Πόντο, τη Θράκη και τη Μικρά Ασία.

»Έστω ότι

»Πριν

»Ένα χωριό

»Ας το πούμε Σόθιψα

»Χτισμένο από Βλάχους, μετά κατοικημένο από ηπειρώτικα μπουλούκια πετροχτιστάδων, πριν έρθουν οι ξεριζωμένοι Πόντιοι. Κεφαλοχώρι κάποτε, με διάσπαρτα εδώ κι εκεί ξωκλήσια. […] (σελ. 13)

Ο Γιάννος Τσεπέλης θα εμφανιστεί στο όνειρο του αφηγητή. Θα του πει μια ιστορία για να περάσει η νύχτα. Σ’ αυτή θα εγκιβωτιστούν δεκατέσσερις αφηγήσεις ημερολογιακού τύπου που αντιστοιχούν στις φωνές των προσώπων του έργου.[ii]

[…] Οι ιστορίες, όπως και ο άνεμος, έρχονται και σε βρίσκουν εκεί που δεν το περιμένεις. […] (σελ. 12)

Οι ζωές των προσώπων θα ζωγραφίσουν την κατοχική και αντιστασιακή Ελλάδα, αλλά και τη μετεμφυλιακή, με τον άνεμο της ανάπτυξης, τα κεφάλαια, τις θέσεις εργασίας. Ο Γιάννος θα γίνει ο εκφραστής της νέας αυτής εποχής. Θα δουλέψει στο εργοστάσιο και θα μείνει πιστός στην Εταιρία ως το τέλος. Η αλλοτινή γη της επαγγελίας θα μεταμορφωθεί σταδιακά σε εργοστάσιο. Ο πλούσιος και εύφορος κάμπος της Εορδαίας, με τους σταθμούς της ΔΕΗ και την εκμετάλλευση του λιγνίτη, θα θρέψει παράλληλα τον λύκο του Κακού, αλλοιώνοντας συνειδήσεις, σπέρνοντας αρρώστιες, θάνατο.

Λεωνίδα,

Βασίλη,

Γρηγόρη,

έχει τρύπες-ρουφήχτρες αυτός ο τόπος.

Το νου σας! Το νου σας!

Άκουσε ποτέ κανείς; (σελ. 59)

Η μυθιστορηματική σύνθεση του Δημήτρη Χριστόπουλου σχηματίζει κύκλο, για να υπαινιχθεί την τραγική επανάληψη της ιστορίας. Αιωνιότητα, Χρόνος, Χάος. Ο άνθρωπος δεν διδάσκεται από τα λάθη του. Το Τζίντιλι είναι ένα επίκαιρο έργο.

Σόθιψα, Βραζιλία, Αργεντινή, Αλαμπάμα, Δαχτυλίδι της φωτιάς, Αυστραλία. Παγκοσμιοποίηση, πυρηνικά εργοστάσια, τεχνολογία, διαστημικά ταξίδια. Πολεμική βία. Ορυχεία σιδήρου, χρυσού, θάβουν σπίτια, σκοτώνουν ανθρώπους. Ανυπολόγιστη καταστροφή στον Αμαζόνιο. Φονικές κακοκαιρίες, πυρκαγιές, τυφώνες, ανεμοστρόβιλοι. Σκηνικό Αποκάλυψης.

[…] »Και τότε ήχησε, καθώς η σάλπιγγα, το τραγούδι που λέγανε εν χορώ οι Τζίντες, οι τέσσερις νεράιδες του βουνού, και πυκνός σηκώθηκε ο κουρνιαχτός από τα παλιά ορυχεία κι ένα κουβαριασμένο σύννεφο σαβάνωσε τον τόπο, μέχρι που ξέσπασε η φαρμακερή βροχή, πέπλο που κρύβει αυτό που αργοκινείται και γίνεται αντιληπτό μονάχα από τις φωτεινές βραχυκυκλώσεις των ηλεκτροφόρων καλωδίων.[…] (σελ. 16)

Οι Τζίντες αντιδρούν στην ύβρη του ανθρώπου. Οι πύλες της κόλασης άνοιξαν και μας περιμένουν.[iii] Γέφυρες γκρεμίζονται. Ψάρια βράζουν από την υπερθέρμανση. Πλημμύρες, καύσωνες, ξηρασίες. Αποδιοργάνωση διεθνούς εμπορίου.

Αδειάζω…

[…] «Η κλιματική Αποκάλυψη θα πάρει λίγο καιρό και θα εμφανιστεί με τη μορφή μιας σειράς από δριμείες κρίσεις που θα συνυπάρχουν με χαοτικό τρόπο μέχρι την πλήρη αποσύνθεση του πολιτισμού. Συνέχισε, λοιπόν, να κάνεις το σωστό για τον πλανήτη, αλλά κυρίως προσπάθησε να σώσεις κάτι πιο οικείο σ’ εσένα, που αγαπάς -μια κοινότητα, έναν τόπο, ένα είδος υπό εξαφάνιση. Όσο έχεις κάτι που αγαπάς, έχεις κάτι για να ελπίζεις…» […] (σελ. 182)

Στο μυθιστόρημα του Χριστόπουλου τον κεντρικό ρόλο κατέχουν η κλιματική αλλαγή, το τέλος, ο θάνατος, η μνήμη. Μια βδομάδα πριν το Πάσχα θα συναντηθούν νεκροί και ζωντανοί, για να τιμήσουν τους ανθρώπους που παρέσυρε στον θάνατο η καταστροφή. Τα όρια ανάμεσα στον Πάνω και τον Κάτω κόσμο καταρρίπτονται. Το χθες συναντιέται με το σήμερα για να μοιραστεί τον φόβο για το μέλλον.

[…] Γλεντάμε με τους πεθαμένους και πενθούμε τους ζωντανούς που με τη στενομυαλιά τους δε βλέπουν τίποτε άλλο πέρα από τη μύτη τους και ξεκοιλιάζουν τη γη, τρώνε αθλιότητες και αφοδεύουν όλεθρο. […] (σελ. 215)

Λόγος μακροπερίοδος, ασθματικός, ποιητικός, λυρικός. Περιγραφή βιβλική, αινιγματική, προφητική. Με flash back και flash forward.

Ο Δημήτρης Χριστόπουλος στο μυθιστόρημα Τζίντιλι συγκροτεί μια διαλεκτική αυτοαναφορική και διακειμενική, γεμάτη από θραύσματα της μνήμης που αναδεικνύουν τη σημασία της ιστορίας, της γεωγραφίας, της δραματικής επέμβασης του ανθρώπου στα οικοσυστήματα. Γραμμένο με φαντασία και εξαιρετική τεχνική το βιβλίο είναι ένας ύμνος στη φύση και την παράδοση. Ένα πανόραμα της ελληνικής ιστορίας και των ηθών στο δεύτερο μισό του εικοστού αιώνα. Ενσωματώνει τον πλούτο της λαλιάς, την ποίηση, το τραγούδι. Συνομιλεί με τους λογοτέχνες. Συγκινεί.