***Απαγορεύεται από το δίκαιο της Πνευμ. Ιδιοκτησίας η καθ΄οιονδήποτε τρόπο παράνομη χρήση/ιδιοποίηση του παρόντος, με βαρύτατες αστικές και ποινικές κυρώσεις για τον παραβάτη***
Τζόκερ ή Ρινόκερος; Πρόκειται για δύο έργα με συγκλίνουσα θεματολογία αλλά διαμετρικά διαφορετική αισθητική αντίληψη. Και ακριβώς για αυτό τον λόγο προσφέρονται σαν πεδίο σύγκρισης προκειμένου να αναδειχτούν οι λεπτές αποχρώσεις νοηματοδότησης που καθιστούν το κάθε έργο αντανάκλαση όχι μόνο των κοινωνικών προβληματισμών αλλά και της βαθύτερης αισθητικής κουλτούρας που διατρέχει τις διαφορετικές περιόδους που τα ανέδειξαν. Πρόκειται ασφαλώς για το κινηματογραφικό Τζόκερ, έργο γυρισμένο το 2019, και το θεατρικό Ρινόκερος που γράφτηκε το 1959.
Στον πυρήνα και των δύο ιστοριών ενδημεί μια οξύτατη κοινωνική κριτική, η ιδέα ενός κοινωνικού περίγυρου που αλλοτριώνει τον άνθρωπο μεταμορφώνοντας τον σε ένα ατομικιστικό, κυνικό πλάσμα, αποξενωμένο από τους συνανθρώπους και το περιβάλλον του, τελικά αποξενωμένο από τον ίδιο του τον εαυτό αφού έχει απεμπολήσει οποιαδήποτε ευαισθησία συναρτάται με την ανθρώπινη ιδιότητα. Το ανθρώπινο δράμα αναδεικνύεται σε καταλύτη της πλοκής και εξελίσσεται πάνω σε ένα άξονα αντιπαράθεσης μεταξύ ατόμου και κοινωνικού περιβάλλοντος, αντιπαράθεση δομικά άνιση και τελικά εξαντλητική, εξ ου και το τραγικό στοιχείο των δύο έργων.
Στον ρινόκερο, ένας μετά τον άλλον, όλοι οι φίλοι, γνωστοί και τελικά ολόκληρος ο ανθρώπινος διάκοσμος του έργου μετατρέπονται σε ρινόκερους υπό την επίδραση μιας δύναμης ακατανόητης και συνάμα νομοτελειακής. Ο ήρωας απομένει μόνος, πολιορκούμενος από ρινόκερους που έχουν κατακλύσει την πόλη στην οποία ζει. Μοναδικός του συνοδοιπόρος η συνειδητοποίηση της διαφορετικότητας του η οποία αναδεικνύεται σε βασικό γνώρισμα ανθρωπιάς. Στον Τζόκερ, ο πρωταγωνιστής/αντιήρωας, έρχεται και αυτός αντιμέτωπος με ένα αδυσώπητο και απάνθρωπο περιβάλλον το οποίο ουσιαστικά δεν του αφήνει κανένα περιθώριο επιβίωσης. Το σκηνοθετικό φόντο και στα δύο έργα εδραιώνει μια αίσθηση οικειότητας κινητοποιώντας το ενδιαφέρον μας για την πλοκή και εν συνεχεία ενεργοποιώντας την ευαισθησία μας αφού οι καταλύτες της δράσης, Ζαν και Άρθουρ, μοιάζουν αν όχι αυτούσια βγαλμένοι, σίγουρα δυνητικά υπαρκτοί στον ευρύτερο κοινωνικό μας περίγυρο.
Το αίσθημα οικειότητας επιτυγχάνει την επιζητούμενη μέθεξη με τα δρώμενα. Ποιο είναι όμως το διακύβευμα στα δύο έργα? Τελικά η κοινωνική απομόνωση, ο εγκλεισμός, είτε εν είδη σωματικού περιορισμού (δηλαδή ποινή φυλάκισης) είτε σαν απόλυτη εγκατάλειψη και μοναξιά που μπορεί να αποβεί συντριπτική στο βαθμό που πιστεύουμε ότι η ανάγκη κοινωνικοποίησης αποτελεί θεμελιώδες στοιχείο της ανθρώπινης ιδιότητας. Σε κάθε περίπτωση, το αποτέλεσμα παραπέμπει σε εξοστρακισμό σε βαθμό που ο πρωταγωνιστής να μετατρέπεται σε άπολιν (όμοια με την Αντιγόνη στην ομώνυμη τραγωδία του Σοφοκλή).
Σε αυτό το σημείο, προκειμένου να ξεκλειδώσουμε τις ουσιαστικότερες διαφορές των δύο έργων, δηλαδή τις διαφορετικές αισθητικές αντιλήψεις στις οποίες παραπέμπουν, πρέπει να εξετάσουμε προσεχτικότερα τα καλλιτεχνικά μέσα τα οποία μετέρχονται οι δύο δημιουργοί. Το ζητούμενο είναι η συναρμογή αισθητικής εντύπωσης και νοήματος σε μια πειστική ενότητα. Στο μεν Τζόκερ, ο αισθητικός καταλύτης είναι οι σκηνές βίας, είτε ψυχολογικής είτε σωματικής, οι οποίες κλιμακώνονται καθώς ο Άρθουρ μετατρέπεται σταδιακά από θύμα σε θύτη/εκδικητή του άδικου που αποτελεί δομικό στοιχείο του περιβάλλοντος που τον έχει αναδείξει. Απέναντι στην ωμή ψυχολογική και σωματική βία στην οποία υποβάλλεται αντιπαρατάσσει περισσότερη βία. Μάλιστα ο ίδιος φαίνεται να κινητοποιεί μια ευρύτερη έκρηξη βίας η οποία αισθητικά αποδίδεται με ρεαλιστικά μέσα. Ο ήρωας τελικά συντρίβεται από το παρελθόν και το περιβάλλον του όπως φαίνεται να προεξοφλούσε η ταραγμένη μέχρι παθολογίας ψυχοσύνθεση του, εξ ου και ο σκοτεινός-πεσιμιστικός συμβολισμός. Αντί η κοινωνική αδικία στην οποία έχει εκτεθεί να αφυπνίσει μια διαλεκτική αντιπαράθεση με τα στοιχεία απανθρωπισμού της εποχής του (οικονομικές συνθήκες, ατομικιστική ιδεολογία, διαφθορά πολιτικού συστήματος και ΜΜΕ) τελικά πετυχαίνει να τον υποβιβάσει σε αιμοβόρο εγκληματία, υποδηλώνοντας την επιστροφή σε ζωώδη κατάσταση.
Ο Ζαν από την άλλη, σε κάθε ευκαιρία επιστρατεύει τα εργαλεία του λόγου προκειμένου να αντιπαρατεθεί με αυτούς που συνηγορούν υπέρ των ρινόκερων ή όταν εξετάζει την εξάπλωση της «ρινοκερίτιδας» στο περιβάλλον του. Μία μόνο φορά παρουσιάζεται εκτός εαυτού να χειροδικεί πάνω στην αγαπημένη του Ντέζη και αυτό στηλιτεύεται σαν αναγνώριση αδυναμίας ακόμα και από τον ίδιο. Δηλαδή, ο ήρωας παραμένει εντός των ορίων της ανθρώπινής του ιδιότητας ακόμα και όταν παρουσιάζεται να βιαιοπραγεί ελεγχόμενα αφού μετά εμφανίζεται μετανιωμένος.
Η επίνοια του δημιουργού του Τζόκερ να τον καταστήσει ακρωτηριασμένο από την ικανότητας λογικής σκέψης και κριτικής επεξεργασίας υποκρύπτει ωστόσο μία παγίδα, αυτή τον ορίων της ανθρώπινης αλλοτρίωσης τα οποία συνειρμικά παρουσιάζονται εμφανώς μετατοπισμένα. Για να εξηγήσουμε λοιπόν. Ο Άρθουρ είναι ένας χαρακτήρας που θα μπορούσε πιθανοτικά να είναι υπαρκτός δεδομένων των κοινωνικών συνθηκών αδικίας, σκληρότητας και αποξένωσης που επικρατούν, μόνο εφόσον συντρέχουν και οι συμπληρωματικοί λόγοι που συνθέτουν την ιστορία του, δηλαδή οι ιδιαίτερα σκληρές συνθήκες που μεγάλωσε, το ιστορικό κακοποίησης, και η γενικότερη παθολογία που τον χαρακτηρίζει. Η σύμπτωση όμως των προηγούμενων προϋποθέσεων ανταποκρίνεται αναγκαστικά σε σχετικά μικρή πιθανότητα διαφοροποιώντας τον από τους θεατές και άρα απαλλάσσοντας τους τελευταίους από το βάρος μιας εν δυνάμει μεταμόρφωσης-διολίσθησης σε παρόμοια ζωώδη-εγκληματική κατάσταση. Η συμπάθεια που δημιουργεί η ταινία απέναντι στον Άρθουρ επιφέρει την ανακούφιση/εξαγνισμό του θεατή απαλλάσσοντας τον όμως από την ευθύνη για προσωπική εγρήγορση ή οποιασδήποτε κοινωνική δραστηριοποίηση έξω από τα όρια μιας φιλάνθρωπης στάσης σε όσους δοκιμάζονται από σκληρές κοινωνικές συνθήκες.
Σε αυτό το σημείο αρχίζουμε να υποψιαζόμαστε ότι το μήνυμα του Ρινόκερου κρύβει μια ριζοσπαστικότερη και απείρως πιο ανησυχητική αλήθεια η οποία είναι άρρηκτα συνυφασμένη με τα καλλιτεχνικά ευρήματα που μετέρχεται ο Ιονέσκο, δηλαδή τη συνδήλωση και τον συμβολισμό, σε αντιπαράθεση με την ρεαλιστική απεικόνιση βίας του Τζόκερ. Για παράδειγμα, ένα θεατρικό τέχνασμα συνίσταται στο θόρυβο από τους βρυχηθμούς των ρινόκερων που διατρέχει το έργο και κλιμακώνεται σταθερά όσο ο πληθυσμός τους αυξάνει. Η παρουσία των ρινόκερων γίνεται αντιληπτή από τα ενεργήματά τους, δηλαδή την αναστάτωση που προκαλούν στους δρόμους, τις περιστασιακές εμφανίσεις τους, τις ζημιές που ενίοτε προκαλούν με τη ζωώδη τους δύναμη και το σημαντικότερο, τον μονότονο βρυχηθμό τους. Ο τελευταίος έρχεται σε αντιδιαστολή με την ικανότητα λόγου και «»διαλέγεσθαι που χαρακτηρίζουν τους εναπομείναντες ανθρώπους. Ύστερα η «ρινοκερίτιδα» φαίνεται να μεταδίδεται αδιάκριτα και μαζικά στον πληθυσμό της πόλης, από τον ορθολογιστή και τον προϊστάμενο μέχρι τον απλό υπάλληλο γραφείου, τη γοητευτική συνάδελφο και εν δυνάμει ερωμένη, τον καχύποπτο και κομματικά ενεργοποιημένο εργαζόμενο, όλα δηλαδή άτομα της καθημερινότητας χωρίς καμία ιδιαίτερη συμπτωματολογία και παθολογία. Και σε αυτό συνίσταται το ριζοσπαστικό μήνυμα του συμβολισμού. Ακόμα και απουσία άλλων προϋποθέσεων, η παράδοση στη διαβρωτική δύναμη της ρουτίνας είναι αρκετή ώστε να επιφέρει την «ρινοκεροποίηση», δηλαδή αλλοτρίωση του ατόμου.
Σε αντιδιαστολή όμως με το Τζόκερ όπου τα αίτια επικοινωνούνται με σαφήνεια, στον Ρινόκερο η απάντηση του αινίγματος που αφορά τη φύση και τις προϋποθέσεις αλλοτρίωσης αφήνεται στην κριτική δύναμη και φαντασία του θεατή, εξ ου και η διαλεκτική δύναμη του έργου. Με αυτόν τον τρόπο γινόμαστε όλοι κοινωνοί μιας συλλογικής ευθύνης αφού όλοι είναι πιθανό να μεταμορφωθούμε σε ρινόκερους αν δεν επιδείξουμε την απαιτούμενη διάθεση αντίστασης απέναντι σε μια πνιγηρή επαναληψιμότητα που προοδευτικά μπορεί να μας αποκτηνώσει.
Η λύση του δράματος και στα δύο έργα, δηλαδή μια λιγότερο ή περισσότερο θεμιτή απάντηση στο κοινωνικό αδιέξοδο, μπορεί να έχει μόνο συλλογικό και άρα πολιτικό χαρακτήρα. Στο μεν ρινόκερο, η καταφυγή στον διάλογο και στην χρήση εργαλείων λογικής ακόμα και στο έσχατο όριο της απομόνωσης, σκιαγραφεί τα όρια της ανθρώπινης δράσης εντός ενός αυστηρά δημοκρατικού πλαισίου, εξ ου και ο γόνιμος πολιτικός προβληματισμός που πυροδοτεί. Η τραγωδία του ατόμου συνίσταται στο να πρέπει να περιοριστεί στη χρήση του λόγου σαν έσχατο ανάχωμα ανθρωπιάς και κατ’ επέκταση να παραμείνει εντός των πολιτικών ορίων μιας δημοκρατικής κοινότητας προκειμένου να μην υποβιβαστεί σε μια ζωώδη απολιτική κατάσταση. Στο δε Τζόκερ, η λύση του δράματος απεικονίζεται με την καταφυγή στη συλλογική βία, δηλαδή την επιστροφή σε συνθήκες ακόμα μεγαλύτερης και περισσότερο γενικευμένης βαρβαρότητας χωρίς οποιουσδήποτε κοινωνικούς περιορισμούς αφού οι τελευταίοι στερούνται ηθικού ερείσματος στη συνείδηση του κόσμου. Εφόσον το προσωπικό δράμα δεν είναι αρκετό να πυροδοτήσει γόνιμο πολιτικό προβληματισμό η συμπάθεια του θεατή εκτονώνεται σε ένα κρεσέντο βίας που αναπαριστά τον επιβεβλημένο θάνατο της κοινωνίας των ανθρώπων αφού αυτή δεν μπόρεσε να εκπληρώσει τον υπαρξιακή της ρόλο, δηλαδή την δημιουργία συνθηκών δικαιοσύνης και ευημερίας. Έτσι η κατάβαση σε μια κοινωνία ζούγκλας αποτελεί την ενδεδειγμένη τιμωρία στη συνείδηση του θεατή.
Όπως είναι φυσικό, τα διαφορετικά καλλιτεχνικά/αισθητικά μέσα που χρησιμοποιούνται στα δύο έργα αντικατοπτρίζουν τους διαφορετικούς αισθητικούς υποδοχείς δηλαδή τη διαφορετική αισθητική παιδεία του κοινού κάθε εποχής. Τελικά η χρήση διαφορετικών μέσων δικαιολογείται από την προσπάθεια να πολλαπλασιαστούν οι αποδέκτες του καλλιτεχνικού μηνύματος το οποίο είναι θεμιτό να αποτελεί, υπό προϋποθέσεις, μέτρο επιτυχίας του εκάστοτε εγχειρήματος. Σε κάθε περίπτωση όμως, τα διαφορετικά εκφραστικά μέσα έχουν διαφορετικές συνδηλώσεις και εν τέλει γίνονται φορείς διαφορετικών νοημάτων. Εν τέλει, χρησιμοποιώντας τις αισθητικές μας συνάψεις και τα δύο έργα πετυχαίνουν να αφυπνίσουν τη ναρκωμένη μας ευαισθησία άλλοτε με πιο άμεσο και άλλοτε με περισσότερο συνδηλωτικό τρόπο αλλά με μεγάλη διαφορά όσον αφορά τις διαβαθμίσεις και τη ριζοσπαστικότητα των επιμέρους μηνυμάτων.
ΡΙΝΟΚΕΡΟΣ (trailer), σκην. Θωμάς Μοσχόπουλος
JOKER Official Trailer (2019) Joaquin Phoenix, DC Movie HD
*** Ο Δημήτρης Βάγιας μεγάλωσε στην Αθήνα. Σπούδασε στο ΕΜΠ και αργότερα σε Η.Π.Α. και Ολλανδία Ηλεκτρολόγος Μηχανικός και Χρηματοοικονομικά. Τα τελευταία χρόνια εργάζεται στον τραπεζικό τομέα στη Γερμανία.
Ακολουθήστε τo Literature.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλα τα νέα για τον πολιτισμό και την επικαιρότητα από την Ελλάδα και τον Κόσμο.
