Κριτική:Αφαίας και Τελαμώνος, Κώστας Κατσουλάρης

Αφήγηση του παράδοξου

31 January 2022

***Απαγορεύεται από το δίκαιο της Πνευμ. Ιδιοκτησίας η καθ΄οιονδήποτε τρόπο παράνομη χρήση/ιδιοποίηση του παρόντος, με βαρύτατες αστικές και ποινικές κυρώσεις για τον παραβάτη***

Αφαίας και Τελαμώνος, Κώστας Κατσουλάρης, Εκδόσεις Μεταίχμιο

Η συλλογή διηγημάτων Αφαίας και Τελαμώνος του Κώστα Κατσουλάρη (Εκδόσεις Μεταίχμιο, 2021) έχει ιδιαίτερο και πνευματώδη χαρακτήρα, που στοιχειοθετείται από την ποικιλομορφία των διηγημάτων αλλά και από το αινιγματικό τους περιεχόμενο, καθιστώντας για την πρόσληψη και ερμηνεία του αναγκαία τη συνολική θέασή τους, την εύρεση των κοινών οριζουσών τους. Τη συλλογή απαρτίζουν είκοσι τέσσερα διηγήματα, άλλοτε ευσύνοπτα και άλλοτε περισσότερο αναπτυγμένα, τα οποία παραπέμπουν στη πραγματικότητα, με εστίαση σε καθημερινά στιγμιότυπα ζωής, στο παράδοξο, στο τυχαίο, στο κατά τα φαινόμενα ασήμαντο, στο ατομικό και στο συλλογικό, σε ό,τι μπορεί να συνθέτει έναν προσωπικό μικρόκοσμο, αγγίζοντας κάποιες φορές την κοινή ζωή και άλλοτε με περιορισμένη γι’ αυτήν σημασία.

Το οπισθόφυλλο του βιβλίου, ως απογυμνωμένο από ηθικό δίδαγμα επιμύθιο και ως συμπλήρωμα των ιστοριών, θέτει τη δυσκολία καθορισμού παγιωμένου νοήματος σε ό,τι συμβαίνει σ’ αυτές, σε ό,τι συμβαίνει κατ’ αντανάκλαση στην πραγματική ζωή, με προϋπόθεση της απόπειρας προσδιορισμού του την υπέρβαση των ορίων που θα απαιτούσε η λογική ερμηνεία των όσων λαμβάνουν χώρα και αντίστοιχα, όσον αφορά τη συγγραφή, με υπέρβαση των δικών της λογικών ορίων, εφ’ όσον θεωρηθεί ότι υπάρχουν. Έτσι, στο πλαίσιο της διεύρυνσης των μορφικών ορίων του διηγήματος ο συγγραφέας, υπερβαίνοντας τη στερεότυπη μορφή που επιτάσσει το παραδοσιακό πλαίσιο, εντάσσει στη συλλογή του και ποικίλα πεζογραφήματα, κείμενα ειδησεογραφικά, πληροφοριακά, ηλεκτρονικά μηνύματα, θεατρικά μονόπρακτα, μικροδιηγήματα με ποιητικίζουσα ασάφεια, ακόμη και φωτογραφίες, αποτυπώνοντας ευρύτερες εκφάνσεις της σύγχρονης ζωής με παιγνιώδη, αποκαλυπτικό για το παράλογο του κόσμου τρόπο.

Προσεγγίζοντας τις ιστορίες διαπιστώνεται ότι η απογύμνωση των μεμονωμένων παρουσιαζόμενων συμβάντων από ό,τι τα περιβάλλει αναδεικνύει με τον καλύτερο τρόπο τη δυσκολία πρόσληψης και οριοθέτησης της ακατανόητης ουσίας τους και την αδυναμία εύρεσης του νοήματος που πιθανόν περικλείουν. Αυτό φαίνεται να επισημαίνει και η ηρωίδα ψυχή στο διήγημα «Η ψυχή λίγο πριν το βάλει στα πόδια», όταν αποκαλύπτει πως καμία διαφάνεια και καθαρότητα δεν αποκτά η ζωή, όταν περνάει ο καιρός, αντίθετα τα γεγονότα φαίνονται ακόμα πιο δυσπροσέγγιστα και δυσερμήνευτα, ενισχύοντας την αντίληψη περί του παράλογου στοιχείου που τα διαπερνά. (Άκου. Άφησα τον καιρό να περάσει, άφησα τη σκόνη από τα γεγονότα να κατακάτσει∙ τις επιθυμίες, τους φόβους, τόση λαχτάρα για τόσα πολλά, τα ξεκόλλησα ένα ένα από πάνω τους, σαν θρύψαλα γυαλιών μέσα από ζωντανή σάρκα. Κάθομαι τώρα και τα κοιτάζω, παρατηρώ το κουφάρι τους, και μου μοιάζουν ακόμα πιο παράξενα, ακόμα πιο άυλα κι εξωπραγματικά – ακόμα λιγότερο γεγονότα. Τίποτε να διηγηθείς.)

Προς την ίδια κατεύθυνση, προς την αποτύπωση δηλαδή της προσπάθειας προσέγγισης ενός νοήματος, με το ονειρικό στοιχείο και τον συμβολικό λόγο να καθορίζουν την αφήγηση, κινείται και το διήγημα «Το τέρας κάτω από την Άμυνα», το οποίο θα μπορούσε να αναγνωστεί και ως σχόλιο για τη δύσβατη πορεία προς την αλήθεια και τη μάλλον μάταιη ελπίδα ανάδυσης πτυχών της μέσα από τις ρωγμές της πραγματικότητας. (Νιώθεις χαμένος, μόνος, μακριά από τη γη των ανθρώπων. Έχεις μπει για τα καλά στον κόσμο του, ακούς την υγρή ανάσα του. Είσαι άραγε Εσύ, φίλε μου; Πώς να ξέρεις, δε θα μπορούσες να ξέρεις… Αχ, Θεέ μου, μακάρι να ήσουν Εσύ!)

Μέσω, ακόμη, της υποβόσκουσας κι ενίοτε ευθείας ειρωνείας που αναδύουν οι ιστορίες και του παράδοξου χαρακτήρα τους κατατίθεται η αμφισβήτηση της σημασίας όσων μετρούν, όσων βαραίνουν σήμερα, του τρόπου λειτουργίας του κόσμου, της ατομικιστικής νοοτροπίας που τον διέπει. Στο «Οπισθόφυλλο» δίνονται στοιχεία για την ιστορία που εκλείπει και με έξυπνο τρόπο και ειρωνικά υποβαθμίζονται οι προθέσεις του οποιουδήποτε άλλου και η προσωπική αυτογνωσία. Στο διήγημα «Ανθρωπόπιτα» το παράδοξο της σύνταξης συνταγής για ανθρωπόπιτα καθίσταται μέσο σχολιασμού της εκμετάλλευσης των προσφύγων, που χρησιμοποιούνται ως υλικά κορεσμού της σύγχρονης ανθρωποφαγίας. Στο «Pitch» με κεντρικό ήρωα τον ματαιόδοξο Τζέρι που οργανώνει τον ίδιο του τον θάνατο, για να θαυμάσει εαυτόν μέσα από τις αντιδράσεις των άλλων, θίγεται με έξυπνο τρόπο το ζήτημα της αγάπης του εαυτού πέραν των ορίων, αλλά και του συμφέροντος, ενώ το ανοιχτό τέλος με τα ποικίλα ενδεχόμενα μηδενίζει τη σημασία ολοκλήρωσης της ιστορίας για την ανάδειξη αυτού που κρίνεται ως σημαντικού.

Σε άλλες περιπτώσεις η ίδια η αποτυπωμένη πραγματικότητα αποτελεί την ύλη για απευθείας παρουσίαση, ικανή να συναγωνιστεί στην παραδοξότητα τη μυθοπλασία. Στο «Nous sommes tous Emus» με το κύριο υλικό αντλημένο από τη Wikipedia παρουσιάζεται ο πόλεμος που κήρυξαν το 1932 οι Αυστραλοί έναντι των πτηνών εμού. Με την επιλογή αυτής της παρουσίασης ανατρέπεται το κατά το σύνηθες αναμενόμενο και αναμενόμενο είναι η μυθοπλασία να αποτυπώνει την πραγματικότητα. Εδώ η αληθινή ιστορία φαντάζει μυθοπλαστική, κινείται στη σφαίρα του φανταστικού, χωρίς απαίτηση ουσιαστικής, έντεχνης επεξεργασίας για τις ανάγκες της μυθοπλασίας, και αποτελεί σχόλιο για τη βία και το παράλογο που διέπει τη ζωή του ανθρώπου. Το ίδιο θα μπορούσε κανείς να ισχυριστεί για το πρωτότυπο διήγημα «Άτιτλο (2021)», το οποίο συντίθεται μόνο από μία φωτογραφία, που αντλείται από την ελληνική πραγματικότητα. Σ’ αυτήν απεικονίζεται ο βανδαλισμός του αγάλματος του Κωστή Παλαμά ως μέσο αντίδρασης στην πατριαρχία. Το παράδοξο της έκφρασης ενός δίκαιου αιτήματος, της εξάλειψης της πατριαρχίας, που εκφράζεται με έναν άδικο τρόπο, όπως είναι η βεβήλωση του αγάλματος, δε χρειάζεται το ένδυμα της μυθοπλασίας για να αποτυπωθεί λογοτεχνικά.

Αλλά και η αυτοαναφορικότητα είναι βασικό στοιχείο που διέπει τη συλλογή. Ο συγγραφέας, παρών στην αφήγηση κάποιες φορές με ευθύ τρόπο, θέτει τη δική του στάση έναντι του χαρακτήρα της, αφενός με τις ευρηματικές αφηγηματικές επιλογές του, αφετέρου με την έμμεση υπονόμευση κλασικών αφηγηματικών δομών, που δεν επιλέγει να ακολουθήσει. Μάλιστα, θίγει τα συμβαίνοντα στον χώρο της συγγραφής στο διήγημα «Inbox», όπου καυτηριάζει την πληθώρα επίδοξων συγγραφέων και τη ματαιοδοξία τους, που εκδηλώνεται μέσω της προσπάθειάς τους να εκμαιεύσουν προώθηση των έργων τους, ενώ στο «Show, don’t tell» θέτει το ζήτημα της συγγραφικής έμπνευσης και των έτοιμων συνταγών για επιτυχημένη γραφή. Η πρόταξη του «σχήματος» ως στοιχείου που οδηγεί στην επιτυχία απαντάται με ειρωνικό τρόπο και στο διήγημα «Αναγκαία μεταρρύθμιση», όπου η αλλαγή του σχήματος της ποδοσφαιρικής μπάλας παρουσιάζεται ως εφαλτήριο της επιτυχούς πορείας του αθλήματος.

Το παράδοξο, λοιπόν, ο ειρωνικός τόνος, που λειτουργεί υπονομευτικά έναντι των παρουσιαζόμενων, το ανοιχτό τέλος, οι πολλαπλές εκδοχές και οι ποικίλες αναγνωστικές τροπές, που μπορούν να ακολουθηθούν, καθιστούν τη συλλογή του Κατσουλάρη ιδιαιτέρως ενδιαφέρουσα και την αναγνωστική διαδικασία απολαυστική πνευματική άσκηση.