***Απαγορεύεται από το δίκαιο της Πνευμ. Ιδιοκτησίας η καθ΄οιονδήποτε τρόπο παράνομη χρήση/ιδιοποίηση του παρόντος, με βαρύτατες αστικές και ποινικές κυρώσεις για τον παραβάτη***

Απόψεις ενός Κλόουν, Χάινριχ Μπελ, Eκδόσεις Πόλις

[…«είχε πέσει

ήδη το σκοτάδι

όταν το τρένο

έφτασε στην Βόννη».]

Αυτό το σκοτάδι,  τίποτε άλλο δεν είχε σημασία.  Το σκοτάδι που μας κατέκλυζε  και μας καθιστούσε μέρος μιας ντροπιαστικής  ανεκτικότητας.

Υπάρχουν φορές που η αναγνωστική απόλαυση επεκτείνεται ως τις σημειώσεις ακόμη, ξεπερνώντας το κυρίως κείμενο και τις εντάσεις του που καθηλώνουν, συγκινούν και υποκαθιστούν με το στόχαστρο τους ένα κάποιο βλέμμα.  Σε αυτές τις σημειώσεις μπορεί κανείς να βρει μερικές αναφορές που εξηγούν την σκόπευση ενός έργου και ταυτόχρονα επιβεβαιώνουν την υψηλή αξία του εμπρός σε αυτήν την τρικυμιώδη και φριχτή επικαιρότητα. Μια αξία που δεν κερδίζει ποτέ στα σημεία ο διαβρωτικός παράγων χρόνος. «Ο κλόουν είναι ο φανερωτής που οδηγεί την ανθρώπινη μοίρα στην πικρή αυτοσυνειδησία της. Ο καλλιτέχνης πρέπει να γίνει ο ηθοποιός που αυτοκαταφάσκεται ως ηθοποιός. Ταπεινώνοντας τον εαυτό του με το πρόσωπο του ψυχαγωγού, θα αφυπνίσει στο θεατή τη γνώση του αξιολύπητου ρόλου που ο καθένας μας παίζει εν αγνοία του μέσα στην κωμωδία του κόσμου». Με αυτήν την αναφορά του [1]Starobinski θα μπορούσε κανείς να δώσει μια γρήγορη, ασφαλή σύνοψη των Απόψεων ενός Κλόουν του Χάινριχ Μπελ που κυκλοφορούν για να  πλουτίσουν την σύγχρονη βιβλιοπαραγωγή. Ανάμεσα στις άλλες, εξαιρετικές εκδόσεις αυτό το ειλικρινές και γεμάτο ευθύτητα βιωματικό σχεδόν μυθιστόρημα του Γερμανού ποιητή και στοχαστή που στάθηκε ως το τέλος της ζωής του η συνείδηση της Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας της Γερμανίας, έρχεται για να αναδείξει την επίκαιρη σημασία των  έργων που σε πείσμα του χρόνου διατηρούν αναλλοίωτη την ένταση και την βαθύτερη τους σήμανση, μεταφράζοντας κάθε εποχή με όρους δικαιοσύνης, ανθρωπιάς και ενός δικαίου εθιμικού που τείνει να εκλείψει από τις τάξεις του νέου αιώνα.

Η παραπάνω αναφορά στον Ελβετό διανοούμενο και κριτικό λογοτεχνίας ανκει στις επιμέρους σημειώσεις που εντάσσονται στην έκδοση. Ένα επιπλέον υλικό στις λεπτομερείς αναφορές των σημειώσεων του κειμένου του Μπελ, αυτές οι σημειώσεις τέλους έρχονται να υποστηρίξουν με θαυμάσια οικονομία και ακρίβεια ερευνητική το επίμετρο της Αλεξάνδρας Ρασιδάκη. Για την ίδια αναπαράγεται η καταγραφή από την βάση της Βιβλιονέτ.

«Η Αλεξάνδρα Ρασιδάκη γεννήθηκε στην Αθήνα το 1970. Είναι καθηγήτρια γερμανικής και συγκριτικής γραμματολογίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, στο Τμήμα Γερμανικής Γλώσσας και Φιλολογίας. Σπούδασε Μεσαιωνική και Νεότερη Γερμανική Φιλολογία και Ισπανική Φιλολογία στο Πανεπιστήμιο Heinrich Heine του Dusseldorf, όπου εκπόνησε τη διδακτορική της διατριβή με θέμα τον Γνωστικισμό στη λογοτεχνία του 20ού αιώνα: “Die Provokation der Vorubergehenden. Gnosis als Denkfigur in der Literatur des 20. Jahrhunderts” (1999). Η διδασκαλία και η έρευνά της κινούνται στα πεδία της γερμανικής και συγκριτικής γραμματολογίας, της ιστορίας των ιδεών και της λογοτεχνικής μετάφρασης. Έχει μεταφράσει λογοτεχνικά κείμενα από και προς τα γερμανικά, μεταξύ άλλων του Ράινερ Μαρία Ρίλκε, του Φραντς Κάφκα, της Ίλζε Άιχινγκερ και Νάσου Βαγενά».

Στο επίμετρο που φέρει τον ευφυή τίτλο «(Απ)όψεις ενός μυθιστορήματος, Επίμετρο για έναν κλόουν» η κυρία Ρασιδάκη τοποθετεί τον ήρωα του Χάινριχ Μπελ στο ψυχολογικό, κοινωνικό και ιστορικό του υπόβαθρο. Μας κατατοπίζει ως αναγνώστες και μας δίνει την ευκαιρία να γνωριστούμε με τις ειδικές συνθήκες ενός έργου που γραμμένο στην μεταναζιστική εποχή, στάθηκε το επίκεντρο σφοδρών αντεγκλήσεων. Τρελός, αντιφρονών, αντί – ήρωας, επαναστάτης δίχως αιτία, κανείς δεν ξέρει ποιο από όλα τα πρόσωπα του κλόουν είναι το αληθινό. Οφείλει κανείς να ξύσει την επιφάνεια με την ανάγκη της εξομολόγησης στο πλάι του, να επιμείνει στην δυστυχία ενός ανθρώπου, στο ψεύδος μιας ολόκληρης κοινωνίας που επιλέγει το δικαίωμα στην λήθη. Απέναντι σε αυτήν την αφετηρία, ο τρελός, ο αντιφρονών, ο αποτυχημένος εραστής, βρίσκει όλο του κουράγιο που χρειάζεται για να εκτελέσει με την ακρίβεια ενός τεχνίτη τον μορφασμό της συλλογικής ενοχής. Ο Χάινριχ Μπελ, ο τρελός, ο περιθωριακός, εκείνος που θυμάται μες στην δίνη μιας εποχής επίπλαστης άγνοιας,  συστήνει τον κλόουν που αναπαράγει και καθρεφτίζει τις εκδοχές της γερμανικής κοινωνίας. Για αυτό τα νούμερά του έχουν τίτλους περιφραστικούς, βγαλμένους από την βρώμικη, καθημερινή πράξη. Διαθέτουν την σοβαρότητα που δεν είναι άλλο από την πικρία ενός ανθρώπου που στέκει απέναντι στο ρεύμα της εποχής του, βέβαιος, σίγουρος, πιστός στην συνείδηση που η Γερμανία υπηρέτησε από το 1950 και έπειτα. Οι πόζες του χαρακτηρίζονται από την απλότητα των καθημερινών πράξεων, αυτών των μικρών και αδιάφορων τελετών που όμως αποκαλύπτουν τόσα πολλά για την ουσία κάθε καιρού. Διαθέτουν, όπως και ο ίδιος ο Μπελ, όλη την μνήμη για τους ανθρώπους του Ράιχ και παίρνουν από το χέρι το τραυματισμένο Έθνος, για να κρύψουν επιμελώς μες στους κόλπους της ίδιας της βιογραφίας το μέγεθος της ενοχής. Όλη την μνήμη για τον ρόλο των θεσμών σε εκείνα τα φριχτά χρόνια της αμεριμνησίας, της ευτυχίας που θάμπωσε το βλέμμα και συνέβαλε αποφασιστικά στην απλούστατη και ολοκληρωτική συγκατάνευση ενός λαού στα κελεύσματα της εξουσίας. Ο κλόουν του Χάινριχ Μπελ διαβάζει από την αρχή τα παλιά συνθήματα, τρέμει για την καινούρια δημοκρατία, λυπάται για το φριχτό τέλος της αδερφής  του, άδικη θυσία της καλύτερης Γερμανίας σε έναν εξίσου άδικο πόλεμο. Παραμένει άνθρωπος μες στην δίνη του μέλλοντος και θυμάται, στέκει ως υπενθύμιση στο τέλος ενός κειμένου, είναι οι τρεις τελείες στο τέλος της ιστορίας που γράφεται σε βερολινέζικα καταφύγια, είναι τα πρόσωπα, ένας προς ένα εκείνων που με την εκούσια προσφορά τους έθρεψαν το τέρας, είναι η κλονισμένη ψυχή ενός ολόκληρου Έθνους που εγκαταλείπεται στην λήθη του, καταδικασμένο να επαναλάβει λάθη του παρελθόντος, όχι ως φάρσα αλλά σαν μια τραγική επιβεβαίωση.

Η Αλεξάνδρα Ρασιδάκη στο επίμετρο της έκδοσης των εκδόσεων Πόλις γράφει. «Ο Κλόοουν, ωστόσο είναι μια ιδιαίτερη μορφή καλλιτέχνη, καθώς σχετίζεται με μια μελαγχολική κοσμοαντίληψη: με καταβολές από τον πιερότο της ιταλικής commedia de l’ art, επιβιώνει ως ανεξάρτητος χαρακτήρας στην ζωγραφική και την λογοτεχνία καθ’ όλη την διάρκεια του 18ου, 19ου και 20ου αιώνα, και λειτουργεί, με τον χαρακτηριστικό συνδυασμό μελαγχολίας και μεταμφίεσης, ως το κατεξοχήν σύμβολο του καλλιτέχνη». Ο Κλόουν δίνει σάρκα και οστά στην ιδέα που η κοινωνία απολαμβάνει να συλλογιέται για λογαριασμό του καλλιτέχνη. Μετά από εκείνη την Καλημέρα, στις γαλλικές εξοχές, ο καλλιτέχνης μετατρέπεται σε μια απόκοσμη μορφή, σχεδόν ασύμβατη με την πραγματικότητα και τους όρους του παιχνιδιού. Ο Νίκος Δασκαλοθανάσης στην μελέτη του για τον Καλλιτέχνη ως ιστορικό υποκείμενο των εκδόσεων Άγρα, γράφει με αφορμή το έργο του Γάλλου Γκουστάβ Κουρμπέ, Καλημέρα κύριε Κουρμπέ. «Ο Κουρμπέ αντλεί το θέμα του από την παράδοση της αναπαράστασης του περιπλανώμενου Ιουδαίου… Κυρίαρχη μορφή παραμένει εκείνη του ζωγράφου που αυτόνομος και αυτάρκης, με τα εργαλεία του στην πλάτη, βγαίνει στη φύση για να τη συναντήσει και να την αποτυπώσει στον καμβά του». Ο ζωγράφος, ο καλλιτέχνης, είναι ένας κοινωνικά απροσδιόριστος, ένας που έχει απορρίψει κάθε κατάσταση, που έχει αποκόψει κάθε δεσμό με οποιαδήποτε καταγωγή, επιλέγοντας απλά να αφοσιωθεί στην τέχνη του.

Μονάχα που στην περίπτωση του Χάινριχ Μπελ ο δικός του Κλόουν κουβαλά μαζί του το φορτίο μιας ηθικής κατάπτωσης, μιας ευρύτερης αποτυχίας. Οι αντικατοπτρισμοί που σχεδιάζει με το σώμα του καταρρέουν κάτω από την προσωπική δυστυχία και την επίδραση του ποτού. Παραδομένος στην μελαγχολία του, σε μια αξεπέραστη, ψυχική κατάσταση καταθέτει τον εαυτό του, συντρίβεται και ταπεινώνεται, σαν Ιουδαίος, αναλαμβάνοντας το φορτίο που αναλογεί στον καθένα εκεί έξω. Η Μαρί, το αντικείμενο του πόθου του που και εκείνο διαφεύγει της ελπίδας του, η οικογένειά του, η αμέριμνη μητέρα που κουβαλά τα σημάδια του παρελθόντος, ο ατζέντης του, αρπαγμένος από το οικονομικό θαύμα που υπόσχεται ο Αντενάουερ. Τελευταία γραμμή άμυνας για τον κλόουν του Μπελ απέναντι σε όλα τα μεγέθη της ζωής του, οι υπαίθριες παραστάσεις, στον δημόσιο χώρο, στην Βόννη που υπηρετεί την καινούρια μεγάλη ιδέα, παρέα με γενικούς διευθυντές και στρατηγούς και δασκάλους ομογάλακτους με το παλιό, τρομερό καθεστώς. Εκεί μπορεί να ξεχωρίσει ένα νούμερο ενδεικτικό της καθημερινής συναλλαγής, της βρώμικης συνήθειας που κρατά ακίνητη, σταθερή την ζωή, με τα καταφύγια της κατάμεστα από μυστικά και λεπτομέρειες, ικανής να μας αποκαλύψει έναν άλλο ορίζοντα, λίγο πιο πέρα από την καθημερινότητα, λίγο βαθύτερα από την επιφάνεια των πραγμάτων, έτσι όπως το διατύπωσε η Χάνα Άρντεντ που δεν συναντά κανένα απομεινάρι της παλιάς τάξης πραγμάτων στο Βερολίνο του 1960 και έτσι αντιλαμβάνεται την επιμελή αποσιώπηση.

Ο Χάινριχ Μπελ γεννήθηκε το 1917 στην Κολωνία και πέθανε το 1985 στο Μπόρνχαϊμ – Μέρτεν. Χάρη στις λογοτεχνικές του αρετές, καθιερώθηκε πολύ γρήγορα ως ένας από τους πιο αναγνωρισμένους Γερμανούς συγγραφείς, αναφέρει στον μέσα του κόσμο το εξώφυλλο των Απόψεων ενός Κλόουν που κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Πόλις σε μετάφραση του Δημήτρη Δημοκίδη. Ο Χάινριχ Μπελ στάθηκε σε όλη την διάρκεια του βίου του ένας ενεργός πόλος, μιας σταθερά κριτική παρουσία στον δημόσιο διάλογο. Η  ανθρώπινη αξιοπρέπεια, η πίστη στα ιδανικά της ειρήνης και της δικαιοσύνης στάθηκαν πάντα οδηγός για τον Νομπελίστα ποιητή που το 1967 και το 1972 βραβεύεται με την διάκριση Μπύχνερ και Νόμπελ αντίστοιχα για το αφοσιωμένο έργο του στον άνθρωπο και την ηθική του. Την ώρα που ολόκληρο το έθνος κλυδωνίζεται ηθικά κατακερματισμένο ο Χάινριχ Μπελ, δίχως την ιδιότητα του επαγγελματία πολιτικού, όπως επισημαίνει η κυρία Ρασιδάκη στο επίμετρο της έκδοσης φτιάχνει αναχώματα, σηκώνει το βάρος της αμαρτίας και δείχνει τον δρόμο για μια άλλη χριστιανική ηθική, προσηλωμένη στο αμάρτημα που δίχως την ομολογία του καταστρέφει τους αρμούς του κοινωνικού συνόλου.

Έργα όπως οι Απόψεις ενός Κλόουν που κυκλοφορούν από τις εκδόσεις Πόλις σε μετάφραση Δημήτρη Δημοκίδη έρχονται ως υπόμνηση και τραγική υπενθύμιση για έναν κόσμο που έπαψε να είναι νέος. Ο κύριος Κίπλινγκ είχε τόσο δίκιο. Ο Κλόουν του Μπελ μοιάζει ανορθόγραφος, ένα παράταιρο σπίτι σε μια ευδαιμονική πραγματικότητα. Ουρλιάζει με κάθε ευκαιρία, με κάθε πόζα, με κάθε εκδοχή της τέχνης του, του σμπαραλιασμένου του κορμιού που δεν αντιπροσωπεύει παρά την γερμανική κοινωνία, με τις χίλιες και μία όψεις της αλλά και την αυτόκλητη λήθη, ως μοναδικό επιχείρημα για το μέλλον που οικοδομεί.

Ο Χάινριχ Μπελ δεν χρειάζεται τις συστάσεις αυτού του σημειώματος. Επίμετρα και καταξιωμένοι καθηγητές όπως η Αλεξάνδρα Ρασιδάκη παρέχουν όσα χρειάζεται κανείς για να εμβαθύνει σε ένα σπουδαίο έργο. Η μετάφραση του Δημήτρη Δημοκίδη που δεν χάνει την ευθύτητα της, οι πλούσιες σημειώσεις που δεν αφήνουν κανένα κενό, το ψυχολογικό βάθος ενός ανθρώπου που βιώνει την μνήμη  και με τα ακρωτηριασμένα μέλη της εγκαρτέρησης του αναμετράται με την ιστορία του καιρού του, συνιστούν δομικά υλικά της σπουδαίας έκδοσης που κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Πόλις.

Το σημείωμα διαλέγει να τελειώσει με μια αναφορά στον τραγικό μονόλογο του Κλόουν, καθώς με αυτήν την ταυτότητα ο άνθρωπος του βιβλίου θα μείνει στην συνείδησή μας. «…Η κυρία όμως δεν το έβαλε κάτω, συνέχισε να βλαστημάει άφωνα και έκανε νευρικές κινήσεις με το κεφάλι για να τραβήξει την προσοχή των υπόλοιπων επιβατών σε ό,τι τα χείλη της δεν κατάφερναν να φανερώσουν. Μέχρι σήμερα δεν έχω μάθε πώς μοιάζει ένα Εβραίος, διαφορετικά θα μπορούσα να κρίνω αν με είχε περάσει για τέτοιο…»

Τώρα αντικαταστήστε την λέξη Εβραίος με κάθε σύγχρονο, κοινωνικό αποκλεισμό, προσθέστε μια δόση ιερότητας και λήθης και θα βρείτε τις Απόψεις ενός Κλόουν του Χάινριχ Μπελ άκρως επίκαιρες. Μια παλιά, καλή σκιά που δεν έλειψε ποτέ από την ανθρωπότητα, σκεπάζει και σηματοδοτεί το έργο του Νομπελίστα συγγραφέα και το υψώνει στο μέγεθος μιας συλλογικής, ηθικής στάσης. Ο άνεμος στους δρόμους, το αεράκι που φυσούν τα χρόνια και η γραφή που στέκει ως χώρος συνύπαρξης της ανθρώπινης μαρτυρίας και της συλλογικής συνείδησης γράφουν για λογαριασμό του σπουδαίου Χάινριχ Μπελ, τις σπουδαίες Απόψεις ενός Κλόουν. Από τις εκδόσεις Πόλις.

[1]     Ο Jean Starobinski ήταν Ελβετός λογοτεχνικός κριτικός

Ακολουθήστε τo Literature.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλα τα νέα για τον πολιτισμό και την επικαιρότητα από την Ελλάδα και τον Κόσμο.