***Απαγορεύεται από το δίκαιο της Πνευμ. Ιδιοκτησίας η καθ΄οιονδήποτε τρόπο παράνομη χρήση/ιδιοποίηση του παρόντος, με βαρύτατες αστικές και ποινικές κυρώσεις για τον παραβάτη***

H Mαρία Mαρτζούκου γεννήθηκε στην Κέρκυρα. Σπούδασε αρχαία ελληνική και φινλανδική φιλολογία στο πανεπιστήμιο του Eλσίνκι και νέα ελληνική φιλολογία στο ΑΠΘ. Mεταφράσεις και δοκίμιά της έχουν δημοσιευθεί σε λογοτεχνικά περιοδικά, κυρίως στον κερκυραϊκό «Πόρφυρα». Έχει επιμεληθεί διάφορες εκδόσεις, ανάμεσά τους την έκδοση δέκα νεοελληνικών διηγημάτων στα φινλανδικά με τον τίτλο Näkymätön ja näkyvä [Τα αόρατα και τα ορατά], που εξέδωσε το 2000 το Φινλανδικό Ινστιτούτο Αθηνών. Για τη μετάφραση του φινλανδικού έπους Kάλεβάλα απέσπασε τιμητική διάκριση από την Eλληνική Eταιρεία Mεταφραστών Λογοτεχνίας (1994). Τιμήθηκε επίσης από το φινλανδικό κράτος με το μετάλλιο του «Ιππότη του Λευκού Ρόδου» για την προσφορά της στη διάδοση των φινλανδικών γραμμάτων (1996). Eίναι μέλος της «Eταιρείας Φινλανδικής Λογοτεχνίας» και της «Εταιρείας Kάλεβάλα». Το 2011 τιμήθηκε από τη Φινλανδία με το Κρατικό Βραβείο Μετάφρασης για ξένο μεταφραστή. Από το 1985 εργάζεται στο Φινλανδικό Iνστιτούτο Aθηνών. Έχει μεταφράσει δεκάδες βιβλία από τα φινλαδικά (και ορισμένα από τα αγγλικά) στα ελληνικά, αλλά και πολλά κείμενα για λογοτεχνικά περιοδικά και έγραψε πολλά άρθρα για τη φινλανδική (και την ελληνική λογοτεχνία). Στη συνέντευξη που ακολουθεί μας εξηγεί γιατί αποφάσισε να ασχοληθεί με τη φινλανδική λογοτεχνία. 

Μας μιλά για την πολύχρονη πείρα της που πηγάζει από την ενασχόλησή της με τη φινλαδική λογοτεχνία και τις ιδιαιτερότητες της μετάφρασης από τα φινλανδικά στα ελληνικά. Η κ. Μαρτζούκου πιστεύει πως η λογοτεχνία είναι το μέσο να γνωριστούν οι δύο λαοί, οι οποίοι έχουν πολλές ομοιότητες.

Αιμίλιος Σολωμού, Αύγουστος 2018

Γιατί αποφασίσατε να ασχοληθείτε με τη μετάφραση της φινλανδικής λογοτεχνίας;

Κατά τη διάρκεια των σπουδών μου στη Φινλανδία –τέλος 1970 αρχές 1980– παρακολούθησα μια ενότητα μαθημάτων με θέμα τη φινλανδική γλώσσα και τον φινλανδικό πολιτισμό γενικότερα. Σ’ αυτά συμπεριλαμβανόταν και μαθήματα φινλανδικής λογοτεχνίας. Στο υλικό που είχαμε να μελετήσουμε υπήρχαν και αποσπάσματα από το έπος Κάλεβάλα. Στην προσπάθειά μου να το καταλάβω, το έγραφα δίπλα στα ελληνικά και κάποια στιγμή πρόσεξα ότι δυο τρεις στίχοι ήταν δεκαπεντασύλλαβος. Ενθουσιάστηκα και προσπάθησα να μεταφράσω ολόκληρο το απόσπασμα. Δεύτερη απόπειρα έγινε με κάποια ποιήματα του Πένττι Σάαρικόσκι που μου τράβηξε την προσοχή λόγω των σπουδών του στην αρχαία ελληνική γραμματεία και των μεταφράσεών του από τα αρχαία ελληνικά. Όμως, δεν μου περνούσε από το μυαλό ότι οι μεταφράσεις μου είχαν λογοτεχνική αξία. Μέσω φίλου έφτασαν στο κερκυραϊκό περιοδικό «Πόρφυρας», στο οποίο και δημοσιεύτηκαν. Αυτή ήταν η αρχή. Ο «Πόρφυρας» έπαιξε καθοριστικό ρόλο στη ζωή μου όχι μόνο γιατί αποτέλεσε το εφαλτήριο της όποιας μεταφραστικής μου καριέρας αλλά και στην προσωπική μου ζωή. Μοιράζομαι, βλέπετε, εδώ και 30 χρόνια τη ζωή μου με τον Βενιαμίν της συντακτικής ομάδας του περιοδικού, τον ποιητή Σωτήρη Τριβιζά.

Όταν το 1984 επέστρεψα στην Ελλάδα και άρχισα να εργάζομαι στο Φινλανδικό Ινστιτούτο Αθηνών, η φινλανδική λογοτεχνία ήταν σχεδόν άγνωστη στη χώρα μας. Στη δεκαετία του 1950 είχαν μεταφραστεί ένα δυο μυθιστορήματα του Μίκα Βάλταρι, κι αυτά από τα αγγλικά και πετσοκομμένα, καθώς και κάποια ποιήματα σε ανθολογίες, μεταφρασμένα κι αυτά από τα αγγλικά, τα γαλλικά και τα γερμανικά. Λίγο νωρίτερα είχαν κυκλοφορήσει δύο ανθολογίες, ποίησης και διηγήματος, σε μετάφραση του Δημοσθένη Κούρτοβικ. Ήταν οι πρώτες μεταφράσεις από το πρωτότυπο. Ακολούθησε το μυθιστόρημα του Βέιγιο Μέρι Τα γεγονότα του 1918 όπως και τρία ακόμα μυθιστορήματα ώς το 1990, όλα σε μετάφραση του Κούρτοβικ. Εκείνη την εποχή υπογράφτηκε και η συμφωνία πολιτιστικών ανταλλαγών ανάμεσα στις δύο χώρες κι αυτό οδήγησε στην έκδοση ενός τεύχους του περιοδικού «Διαβάζω» αφιερωμένου στα Φινλανδικά Γράμματα. Με τη διαμεσολάβηση του τότε διευθυντή του Φινλανδικού Ινστιτούτου Αθηνών Πάαβο Καστρέν, οι υπεύθυνοι στον εκδοτικό οίκο Otava, που εξέδιδε στη Φινλανδία τα έργα του ποιητή Πένττι Σάαρικόσκι, δέχτηκαν να χρηματοδοτήσουν μια έκδοση στα ελληνικά συγκινημένοι εν μέρει από τον πρόσφατο θάνατό του κι εν μέρει από τη μετάφραση του έργου του σε μια γλώσσα –έστω και σε νεότερη μορφή της– που εκείνος γνώριζε και μετέφραζε. Έτσι, από τις εκδόσεις Υάκινθος κυκλοφόρησε το 1987 σε μετάφρασή μου μια ανθολογία ποιημάτων του καθώς και μια ανθολογία από το νεανικό του ημερολόγιο με τον τίτλο Τι συμβαίνει, αλήθεια; Ακολούθησε το 1992 η έκδοση 10 ασμάτων από το έπος Κάλεβάλα στη σειρά «Τα κείμενα των λαών» των εκδόσεων Καστανιώτη για να φτάσουμε σήμερα στον μαγικό αριθμό 26 (τα δύο υπό έκδοση)!

Είναι σημαντικό, πιστεύετε, να γνωρίσουν σήμερα οι Έλληνες αναγνώστες τη φινλανδική λογοτεχνία;

Ελλάδα και Φινλανδία συνυπάρχουν στην Ευρωπαϊκή Ένωση και είναι σημαντικό να γνωρίσει ο ένας λαός τον άλλο. Η λογοτεχνία είναι ένα μέσο για να γίνει αυτή η γνωριμία. Είναι περισσότερα όσα μας συνδέουν παρά όσα μας χωρίζουν. Είμαστε δύο λαοί στις εσχατιές της Ευρώπης που έχουν υποφέρει, κι εκτός από τα ίδια χρώματα στις σημαίες μας, έχουμε βιώσει και οι δύο εμφύλιο και προσφυγιά. Η μόνη μας διαφορά είναι ότι η Φινλανδία αποτέλεσε επί μακρόν τμήμα του σουηδικού βασιλείου, μιας δυτικοευρωπαϊκής χώρας με ό,τι αυτό συνεπάγεται, ενώ η Ελλάδα έζησε για τετρακόσια χρόνια υπό οθωμανικό ζυγό.

Βασισμένη στην πείρα σας, τι είναι αυτό που θα μπορούσε να αγγίξει τους έλληνες αναγνώστες ενός φινλανδικού βιβλίου;

Η διαφορά νοοτροπίας, η περιέργεια να γνωρίσουν έναν λαό που ίσως φαντάζει εξωτικός, τα ιστορικά μυθιστορήματα του Μίκα Βάλταρι που διαδραματίζονται στον ελληνικό κόσμο, η ποίηση του Πένττι Σάαρικόσκι με τις αναφορές του στην αρχαιότητα και τους αρχαίους έλληνες συγγραφείς…

Έχοντας υπόψη ότι ο μεταφραστής δεν περιορίζεται μόνο στη μετάφραση του βιβλίου, ποιες δυσκολίες/προβλήματα αντιμετωπίζει από την επιλογή του βιβλίου μέχρι την έκδοση και την κυκλοφορία του;

Στην αρχή ήταν πολύ δύσκολα. Στο πλαίσιο της άνθησης του σκανδιναβικού νουάρ υπάρχει πια κάποιο ενδιαφέρον για τη φινλανδική λογοτεχνία γενικότερα. Σημαντικό ρόλο έχει παίξει η επιδότηση της μετάφρασης και η εξαιρετική προωθητική δουλειά που γίνεται τόσο από το Φινλανδικό Κέντρο Βιβλίου (www.finlit.fi/fili), όσο και από τους ίδιους τους εκδοτικούς οίκους.

Ποιες ιδιαιτερότητες υπάρχουν όσον αφορά στη μετάφραση από τα φινλανδικά στα ελληνικά;

Η φινλανδική γλώσσα δεν είναι ινδοευρωπαϊκή. Δεν έχει άρθρα, γένη και προθέσεις, έχει όμως δεκαεφτά πτώσεις! Κι εκτός αυτών είναι μια γλώσσα που δημιουργεί εύκολα νέες λέξεις κολλώντας τη μια δίπλα στην άλλη. Συντακτικά γίνεται ευρεία χρήση μετοχών και απρόσωπης παθητικής. Όλα αυτά μεταφέρονται δύσκολα στα νέα ελληνικά, μια γλώσσα αναλυτική.

Ο μεταφραστής είναι ο ίδιος δημιουργός κατά τη μετάφραση ή διαμεσολαβητής ανάμεσα στον συγγραφέα και τον αναγνώστη;

Η δουλειά του μεταφραστή είναι δύσκολη. Γιατί αρχικά πρέπει να λειτουργήσει ως διαμεσολαβητής, πρέπει όμως να είναι και δημιουργός, με την έννοια ότι πρέπει να δημιουργήσει στη γλώσσα του ένα εξίσου λογοτεχνικό κείμενο. 

Ποια θεωρείτε εσείς καλή μετάφραση και ποιο θα μπορούσε να είναι το εγχειρίδιο του καλού μεταφραστή;

Καλή είναι μια μετάφραση που ρέει αβίαστα στην καινούργια γλώσσα χωρίς όμως να απομακρύνεται σημαντικά από το πρωτότυπο.

Ποια σημαντική εμπειρία που ζήσατε, μεταφράζοντας φινλανδική λογοτεχνία, θα θέλατε να μοιραστείτε μαζί μας;  (ενδεχομένως άγνωστα περιστατικά, η σχέση-επικοινωνία με τον συγγραφέα κ.λπ.)

Θυμάμαι έντονα τις συζητήσεις μας με τον πρώην διευθυντή του Φινλανδικού Ινστιτούτου, τον καθηγητή Πάαβο Καστρέν, πάνω στη σημασία λέξεων από το έπος Κάλεβάλα, όταν δεν είχα ακόμα το ειδικό λεξικό και η ευρεία χρήση του διαδικτύου δεν υπήρχε ούτε ως ιδέα. Με τη φίλη Πάιβι Παναγοπούλου τολμήσαμε να μεταφράσουμε τον Άγνωστο στρατιώτη του Βάινο Λίννα, ένα αντιπολεμικό μυθιστόρημα που αναφέρεται στον δεύτερο ρωσοφινλανδικό πόλεμο, τον λεγόμενο και «επεκτατικό». Εκτός από τη βοήθεια των συζύγων μας στη στρατιωτική ορολογία, στο πλευρό μας είχαν ταχτεί τόσο ο τότε διευθυντής του Φινλανδικού Ινστιτούτου καθηγητής Γιάακκο Φροσέν, όσο και ο τότε πρέσβης Ραλφ Φρίμπεργκ. Ζούσαμε όλοι σε πολεμική ατμόσφαιρα! Κάποια από τα βιβλία που έχω μεταφράσει είναι ιστορικά μυθιστορήματα, (Ιωάννης Άγγελος, Σινουχέ ο Αιγύπτιος, ο Ετρούσκος – όλα του Μίκα Βάλταρι) ή έχουν έντονο ιστορικό υπόβαθρο (Κάθαρση της Σόφι Όξανεν, Το Σταυροδρόμι του Τόμμι Κίννουνεν). Υπήρχε, λοιπόν, ανάγκη να εντρυφήσω στην ιστορία. Με τους σύγχρονους συγγραφείς που έχω μεταφράσει υπήρχε καλή επικοινωνία, κι αυτό ήταν πολύ σημαντικό.

Τελειώνοντας, θα ήθελα να ευχαριστήσω και μέσα από τις φιλόξενες ηλεκτρονικές σελίδες του Literature.gr τη φίλη Ρίικα Πούλκινεν, το ζωντανό μου λεξικό, στην οποία και εύχομαι να καταφέρει να ανοίξει στην ελληνική λογοτεχνία τις πόρτες των φινλανδικών εκδοτικών οίκων. 

H Mαρία Mαρτζούκου γεννήθηκε στην Κέρκυρα. Σπούδασε αρχαία ελληνική και φινλανδική φιλολογία στο πανεπιστήμιο του Eλσίνκι και νέα ελληνική φιλολογία στο ΑΠΘ. Mεταφράσεις και δοκίμιά της έχουν δημοσιευθεί σε λογοτεχνικά περιοδικά, κυρίως στον κερκυραϊκό «Πόρφυρα». Έχει επιμεληθεί διάφορες εκδόσεις, ανάμεσά τους την έκδοση δέκα νεοελληνικών διηγημάτων στα φινλανδικά με τον τίτλο Näkymätön ja näkyvä [Τα αόρατα και τα ορατά], που εξέδωσε το 2000 το Φινλανδικό Ινστιτούτο Αθηνών. Για τη μετάφραση του φινλανδικού έπους Kάλεβάλα απέσπασε τιμητική διάκριση από την Eλληνική Eταιρεία Mεταφραστών Λογοτεχνίας (1994). Τιμήθηκε επίσης από το φινλανδικό κράτος με το μετάλλιο του «Ιππότη του Λευκού Ρόδου» για την προσφορά της στη διάδοση των φινλανδικών γραμμάτων (1996). Eίναι μέλος της «Eταιρείας Φινλανδικής Λογοτεχνίας» και της «Εταιρείας Kάλεβάλα». Το 2011 τιμήθηκε από τη Φινλανδία με το Κρατικό Βραβείο Μετάφρασης για ξένο μεταφραστή. Από το 1985 εργάζεται στο Φινλανδικό Iνστιτούτο Aθηνών. Έχει μεταφράσει δεκάδες βιβλία από τα φινλαδικά (και ορισμένα από τα αγγλικά) στα ελληνικά, αλλά και πολλά κείμενα για λογοτεχνικά περιοδικά, έγραψε (και επιμελήθηκε, π.χ. Ένα καράβι αχνοφαίνεται στον ορίζοντα. Ο Φινλανδός περιηγητής Όσκαρ Έμιλ Τουντέερ στην Ελλάδα και το Χισαρλίκ (1881-1882): συνεπιμέλεια με τον Βασίλη Λέτσιο, Ασίνη 2017) πολλά άρθρα για τη φινλανδική (και την ελληνική λογοτεχνία). Ορισμένες μεταφράσεις της από τα φινλανδικά είναι οι εξής:

1. Πένττι Σάαρικοσκι, Tι συμβαίνει, αλήθεια; (ποίηση), Yάκινθος, 1987.
2. Kάλεβάλα: το φινλανδικό έπος, Kαστανιώτης 1992 (10 άσματα). Δεύτερη έκδοση αναθεωρημένη και συμπληρωμένη, Καστανιώτης, 2004 (20 άσματα).
3. Βάινο Λίννα, O Άγνωστος Στρατιώτης (μυθιστόρημα, με τη συνεργασία της Πάιβι Παναγοπούλου), Kαλέντης, 1995.
4. Δώδεκα Φινλανδοί Ποιητές, Έψιλον, 2002.
5. Μίκα Βάλταρι, Ιωάννης Άγγελος (μυθιστόρημα), Καλέντης, 2003.
6. Μίκα Βάλταρι, Σινουχέ, ο Aιγύπτιος (μυθιστόρημα), Kαλέντης, 2006.
7. Μίκα Βάλταρι, Ο Ετρούσκος (μυθιστόρημα), Καλέντης 2012.
8. Λέενα Κρουν, Ταίναρον – Ηοtel Sapiens. (νουβέλες) Καστανιώτης 2017.  

Emilios Solomou

Ακολουθήστε τo Literature.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλα τα νέα για τον πολιτισμό και την επικαιρότητα από την Ελλάδα και τον Κόσμο.