Κριτική: Η σκιά του κυβερνήτη, Άρης Σφακιανάκης, Εκδόσεις Κέδρος

Όταν η λογοτεχνία συνομιλεί με την ιστορία

9 July 2021

***Απαγορεύεται από το δίκαιο της Πνευμ. Ιδιοκτησίας η καθ΄οιονδήποτε τρόπο παράνομη χρήση/ιδιοποίηση του παρόντος, με βαρύτατες αστικές και ποινικές κυρώσεις για τον παραβάτη***

Η σκιά του κυβερνήτη, Άρης Σφακιανάκης, Εκδόσεις Κέδρος

Στο ιστορικό μυθιστόρημα «Η σκιά του κυβερνήτη» του Άρη Σφακιανάκη (εκδόσεις Κέδρος, 2019) στο επίκεντρο τίθενται ο Ιωάννης Καποδίστριας και το χρονικό διάστημα των τρεισήμισι περίπου ετών κατά το οποίο κυβέρνησε την Ελλάδα, από τον Ιανουάριο του 1828 έως και τη δολοφονία του, στις 27 Σεπτέμβρη του 1831 (σύμφωνα με το Ιουλιανό ημερολόγιο). Πρόθεση του συγγραφέα είναι η σκιαγράφηση της προσωπικότητας του μεγάλου διπλωμάτη και πολιτικού με τη συνδρομή της λογοτεχνίας, η οποία, συνομιλώντας με την ιστορία στην προκείμενη περίπτωση, αφενός απαιτεί από τον συγγραφέα τον σεβασμό της ιστορικής εικόνας για το παρελθόν που θεωρείται αποδεκτή, αφετέρου του εξασφαλίζει μέσω της μυθοπλασίας την απαιτούμενη ελευθερία για την απόπειρα διείσδυσης στον κόσμο του κυβερνήτη, που κρίνεται εκ του αποτελέσματος επιτυχημένη.

Για την επίτευξη αυτής της πρόθεσης ως φορέας της πρωτοπρόσωπης, γραμμικής, ρεαλιστικής και αιτιοκρατικής αφήγησης τίθεται ένα μυθοπλαστικό πρόσωπο, ο Πέτρος Σκοτεινός, ο οποίος πλαισιώνει τον Καποδίστρια, με την αληθοφάνεια που ζητείται, ως υπασπιστής του πριν ακόμη φτάσει στην Ελλάδα και, υπηρετώντας εξ αρχής προσωπικά συμφέροντα, γίνεται η σκιά του, προσφέροντας στον συγγραφέα τη δυνατότητα να παρουσιάσει το περιβάλλον γύρω από τον κυβερνήτη, αλλά και τη δική του εξωτερική και εσωτερική κίνηση.

Μπορούμε να πούμε πως η αφήγηση κινείται σε δύο επίπεδα. Το πρώτο συνδέεται στενά με τα ίδια τα ιστορικά γεγονότα, τη γνωστή πορεία του Καποδίστρια τη δεδομένη περίοδο και την κατάσταση στην Ελλάδα, την οποία με εμφανή προσωπική έρευνα αποδίδει ο συγγραφέας δια του στόματος του επινοημένου αφηγητή του και για την έκθεση της οποίας η αφήγηση γίνεται κατά κύριο λόγο με μηδενική εστίαση, ενώ ο αφηγητής από πρωτοπρόσωπος γίνεται παντογνώστης. Στο δεύτερο επίπεδο η αμεσότητα της εσωτερικής εστίασης είναι έκδηλη κι εδώ δίνεται η δυνατότητα της περισσότερο προσωπικής ματιάς, μέσα από την ιδιοσυγκρασία του αφηγητή, που λειτουργεί αντιστικτικά στην προσωπικότητα του Καποδίστρια, ενώ το κείμενο διανθίζεται από στοιχεία της δικής του ιστορίας, η οποία με την ελαφρότητά της στέκεται ως αντίβαρο στη σοβαρότητα των παρουσιαζόμενων ιστορικών γεγονότων.

Κατ’ αυτό τον τρόπο μέσω των συγκεκριμένων αφηγηματικών επιλογών αναπλάθεται λογοτεχνικά η ιστορική περίοδος των χρόνων πριν την ανεξαρτητοποίηση της Ελλάδας και από τη στιγμή που ο Καποδίστριας, όντας στην Ανκόνα, ανέμενε την αγγλική φρεγάτα που θα τον οδηγούσε στην Ελλάδα, προκειμένου να αναλάβει την κυβέρνηση της χώρας βάσει της απόφασης που πάρθηκε στην εθνοσυνέλευση της Τροιζήνας (Μάρτιος 1827). Εκεί γνωρίζεται με τον Πέτρο Σκοτεινό και ενώνεται η πορεία τους μέχρι τη δολοφονία του. Εξ αρχής διαφαίνονται τόσο η προσήλωση του κυβερνήτη στον στόχο της συγκρότησης ενός οργανωμένου, ανεξάρτητου ελληνικού κράτους, όσο και τα εμπόδια που επρόκειτο να συναντήσει, αρχής γενομένης από τη στάση των Άγγλων απέναντί του και την εσκεμμένη καθυστέρηση στην μεταφορά του στην Ελλάδα. Μέσα από τη ματιά του Πέτρου Σκοτεινού εξ αρχής, επίσης, τίθεται και ο ανεκπλήρωτος έρωτας του Καποδίστρια για μία ελληνίδα της διασποράς, τη Ρωξάνδρα Στούρτζα, στοιχείο που διατηρείται στην αφήγηση ως το τέλος, επιτονίζοντας την πιο ανθρώπινη πλευρά του κυβερνήτη, την τρωτότητά του, αλλά και την ηθική του ακεραιότητα, εφ’ όσον στον βωμό της υπηρέτησης της πατρίδας θυσίασε τις μύχιες του επιθυμίες.

Από εκεί και πέρα και μετά την άφιξη του Καποδίστρια στην Ελλάδα η αφήγηση του Σκοτεινού εστιάζει στις δυσκολίες που είχε να αντιμετωπίσει ο Καποδίστριας ως κυβερνήτης, στην κατάσταση που βρίσκει εκεί, στα περιορισμένα σύνορα, στα ερείπια, στη φτώχεια των απλών ανθρώπων, στην απουσία στοιχειώδους οργάνωσης σε όλα τα επίπεδα, στην πειρατεία, στην επιφυλακτικότητα και την υστεροβουλία των «προστάτιδων» δυνάμεων, αλλά και στις αξιώσεις των προκρίτων και των ισχυρών οικογενειών, στις μεταξύ τους έριδες, στην εμμονή τους για εξουσία. Πρόσωπα ιστορικά με γνωστή δράση παρουσιάζονται, όσο απαιτείται, ώστε να συντεθεί το σκηνικό και να συγκροτηθεί η ατμόσφαιρα της εποχής, ενώ σ’ αυτό συμβάλλει και η επικέντρωση της αφήγησης στον απλό λαό και σε λεπτομέρειες της δικής του δύσκολης ζωής. Έναντι όλων αυτών ο κυβερνήτης παρουσιάζεται να επιδεικνύει απαράμιλλη θέληση και εργατικότητα, ενώ αφοσιωμένος στο καθήκον του για ορθοπόδηση της χώρας ακολουθεί σχεδόν ασκητική ζωή. Μέσα από τα μάτια του υπασπιστή του τον βλέπουμε να εμμένει στο δικό του σχέδιο ανασυγκρότησης, με ευαισθησία, πείσμα και αίσθημα δικαίου, μακριά από συμφέροντα και φατρίες, δημιουργώντας εν γνώσει του αντιπαλότητες με τη στάση του, που όσο περνούσε ο χρόνος διακυβέρνησής του πύκνωναν.

Η αφήγηση του Σκοτεινού για όλα αυτά διέπεται από τη χάρη της απλότητας. Διαθέτοντας λαϊκό ταπεραμέντο και ως άνθρωπος του δρόμου και της δράσης μπορεί να εξεικονίσει ό,τι βλέπει με τρόπο εύληπτο, ενώ το χιούμορ και ο αυτοσαρκασμός τού δίνουν τη δυνατότητα για ευχάριστο ύφος στην παρουσίαση, το οποίο εντείνεται κατά την προβολή των δικών του χαρακτηριστικών και της δικής του ιστορίας. Αυτή ξετυλίγεται παράλληλα, με τρόπο που αποφορτίζει την αφήγηση και εγείρει το ενδιαφέρον για τις προσωπικές του περιπέτειες, κυρίως ερωτικής φύσεως, αλλά για την έκθεση των λόγων σύνδεσής του με τον κυβερνήτη στο πλαίσιο της μυθοπλασίας. Δε λείπουν, βέβαια, από την αφήγηση τεχνηέντως και οι επικριτικές προς τον κυβερνήτη φωνές, για τις επιλογές του, για τον συγκεντρωτισμό στην άσκηση της εξουσίας, για την επιλογή των προσώπων που τον πλαισίωναν, για την άρνησή του να παραχωρήσει εθνοσυνέλευση και σύνταγμα. Και αυτό βεβαιώνει την πρόθεση του συγγραφέα για υπηρέτηση της αντικειμενικότητας, δίχως την απόκρυψη σημαντικών για την αποτύπωση του έργου και της προσωπικότητας του κυβερνήτη στοιχείων.

Κρίνεται, λοιπόν, έξυπνη η επιλογή του Σκοτεινού ως αφηγητή και μάλιστα σκιαγραφώντας τον εντέχνως ο συγγραφέας ως τυχοδιώκτη που λειτουργεί με γνώμονα την ύλη, με την εφαρμογή της τεχνικής των αντίθετων χαρακτήρων, επιτυγχάνει να υπερτονίσει την ηθική του Καποδίστρια και την παραδειγματική αφοσίωσή του στην πατρίδα και στην αναστύλωσή της, ενώ τα αισθήματα που διαμορφώνει για αυτόν ο υπασπιστής του και η φροντίδα που του επιδεικνύει, προβάλλουν ακόμη πιο ανθρώπινο και πιο συμπαθές το πρόσωπό του, καθιστώντας την πρόσληψη της δολοφονίας του στο τέλος του αφηγήματος επώδυνη, αν και αναμενόμενη. Και αυτό ακριβώς βεβαιώνει και την επιτυχία του εγχειρήματος του συγγραφέα, ο οποίος κατορθώνει να θέσει επί λογοτεχνικού χάρτου με άνεση την ιστορική περίοδο των ετών διακυβέρνησης του Καποδίστρια, προσφέροντας παράλληλα προσέγγιση του ψυχισμού του, αλλά και αναγνωστική απόλαυση.