***Απαγορεύεται από το δίκαιο της Πνευμ. Ιδιοκτησίας η καθ΄οιονδήποτε τρόπο παράνομη χρήση/ιδιοποίηση του παρόντος, με βαρύτατες αστικές και ποινικές κυρώσεις για τον παραβάτη***
Το φθινόπωρο του 1946 ο εικοσιτριάχρονος Σουηδός συγγραφέας Στιγκ Ντάγκερμαν, που είχε ήδη διακεκριμένο συγγραφικό έργο, μετέβη στη Γερμανία ως ανταποκριτής με αποστολή να καταγράψει την κατάσταση που επικρατούσε εκεί, μετά τη λήξη του πολέμου και την επιβολή της συμμαχικής κατοχής, σε μία σειρά άρθρων, τα οποία θα δημοσιεύονταν στην εφημερίδα Expressen. Τα άρθρα αυτά βγήκαν στο φως της δημοσιότητας το χρονικό διάστημα μεταξύ του χειμώνα του ’46 και της άνοιξης του ‘47 και μαζί με δύο ακόμη αδημοσίευτα κείμενά του αποτέλεσαν το κύριο σώμα του βιβλίου με τίτλο «Tysk höst», που εκδόθηκε για πρώτη φορά το ‘47 από τον εκδοτικό οίκο Norstedts. Βασιζόμενο, λοιπόν, σ’ αυτή την πρώτη έκδοση το «Γερμανικό φθινόπωρο» (μετάφραση Αγγελική Νάτση, εκδόσεις Καστανιώτη, 2019) αποτελεί μία ουσιαστική πηγή πληροφόρησης για τη μεταχιτλερική εποχή στη Γερμανία, καθώς ο Ντάγκερμαν, απαλλαγμένος από την επιβαλλόμενη στους απλούς ανταποκριτές συνεργασία με τις συμμαχικές δυνάμεις, ήταν ελεύθερος να αποδώσει με τον τρόπο που ήθελε ό, τι βίωνε εκεί, χωρίς έλεγχο, χωρίς λογοκρισία.
«Σίγουρα το να κρατάς λογαριασμό είναι μια θλιβερή δουλειά, ιδίως όταν μετράς θλιβερά πράγματα, αλλά σε κάποιες περιπτώσεις είναι μια δουλειά που πρέπει να γίνει», ομολογεί ο συγγραφέας. Μεταβαίνοντας εκεί, σε πόλεις που βρίσκονταν υπό βρεττανική και αμερικανική κατοχή και στο Βερολίνο, επιλέγει να στηρίξει την καταγραφή του στην προσωπική βίωση της κατάστασης που επικρατεί. Περιδιαβαίνει στα ερείπια αυτών των πόλεων, εισχωρεί στα υπόγεια, όπου ζουν οικογένειες, κι εστιάζει στον τρόπο ζωής τους, επιζητά την ανθρώπινη επαφή και πλησιάζει άτομα όλων των κοινωνικών τάξεων, συνομιλεί με λιγότερο ή περισσότερο φτωχούς, ταξιδεύει με τρένο στριμωγμένος μαζί με ανθρώπους που επιζητούν τροφή οπουδήποτε, με πρόσφυγες που προσπαθούν να επαναπατριστούν, παρατηρεί εκδηλώσεις πολιτικές και δίκες αποναζιστικοποίησης. Γι’ αυτό και η καταγραφή του παίρνει τη μορφή μαρτυρίας, ενώ δε στέκεται μόνο στην αποτύπωση της κατάστασης, αλλά διατυπώνει και προσωπικές κρίσεις γι’ αυτήν πολύ ενδιαφέρουσες, αφ’ ενός γιατί πηγάζουν από την εμπειρία του, αφ’ ετέρου γιατί αντιδιαστέλλονται εν πολλοίς με τις επικρατούσες αντιλήψεις για τις εκεί συνθήκες, για ό,τι υπήρχε, για ό,τι έπρεπε να υπάρχει.
Ο Ντάγκερμαν παρουσιάζει την κατάσταση ως απερίγραπτη. Και οδηγείται οξύμωρα στην περιγραφή του απερίγραπτου, τονίζοντας τη θλιβερά άθλια ζωή στα ερείπια. Αυτό στο οποίο στέκεται πολύ, πέρα από την αναλυτική περιγραφή των ερειπίων, που αισθητοποιεί το μέγεθος των βομβαρδισμών και τη συντελεσμένη καταστροφή, είναι η πείνα που εξαθλιώνει τον γερμανικό λαό, ενώ τον καθιστά απαθή έναντι των πολιτικών συνθηκών και της δημοκρατικοποίησης της χώρας του, και η οποία πείνα, ακόμα και αν σε κάποιες περιπτώσεις αντιμετωπίζεται με χιουμοριστική διάθεση από τους ίδιους τους παθόντες, δεν υπερβαίνεται. Η αναζήτηση του επιούσιου καθιστά τους ζώντες σε άθλιες συνθήκες, σε υπόγεια και κοντέινερ, φτωχούς πολίτες να αδιαφορούν ουσιαστικά για ζητήματα πολιτικής, καθώς αναλώνουν τις ελάχιστες δυνάμεις τους στην εύρεση τροφής, στην επαιτεία, στις μικροκλοπές. Γι’ αυτό και οι δύσκολες αντικειμενικά συνθήκες επιβίωσης, που απορροφούν τη ζωτικότητα των ανθρώπων αυτών και τους καθιστούν έρμαια της ανάγκης, δικαιολογούν για τον συγγραφέα την παραδοχή τους για καλύτερη ζωή επί Χίτλερ, χωρίς αυτό να σημαίνει επικρότηση του ναζισμού, όπως κάποιοι το ερμηνεύουν, αλλά εστίαση στις ανικανοποίητες βασικές τους ανάγκες. Η πολιτική έπεται της ανάγκης, αποφαίνεται ο Ντάγκερμαν, γι’ αυτό και οι ιδεολογικές κρίσεις του γερμανικού λαού την περίοδο αυτή δεν μπορούν να εξεταστούν χώρια από τον τρόπο ζωής του, ενώ η ιδεολογική σύγχυση αποτελεί εύλογη συνέπεια.
Ως αποτέλεσμα του τρόπου αυτού ζωής, έναντι τόσο των εκτελέσεων της Νυρεμβέργης, όσο και των πρώτων εκλογών της νέας εποχής, αυτό που κυρίως επέδειξε ο γερμανικός λαός ήταν η απάθεια, δίνοντας την εντύπωση της αδιαφορίας για τα πολιτικά δρώμενα, ενώ η νίκη των σοσιαλδημοκρατών στις εκλογές, που διεξήχθησαν μάλλον νωρίς, χωρίς να μπορούν ουσιαστικά να υπηρετήσουν τη δημοκρατία, αποδίδεται στον φόβο γύρω από ζητήματα εξωτερικής πολιτικής και στην μέθοδο της εις ατόπου απαγωγής, με τα κόμματα να μη πρεσβεύουν σαφείς αντιλήψεις, ενισχύοντας την ιδεολογική σύγχυση.
Οι ίδιοι οι άνθρωποι με τους οποίους συνομιλεί ο συγγραφέας επιβεβαιώνουν τη βίωση των δεδομένων συνθηκών ως μία συνέχιση της τιμωρίας που δέχονταν κατά τη διάρκεια του πολέμου, επιβαλλόμενης αυτή τη φορά όχι εκ των έσω, αλλά έξωθεν, από τους συμμάχους, η οποία πρέπει να βρει ένα τέλος. Η ευθύνη δεν είναι συλλογική, δε φταίει το σύνολο του λαού για τη θηριωδία του ναζισμού, γι’ αυτό και αδυνατεί να κατανοήσει την τιμωρία του, πόσο μάλλον τη συνέχιση αυτής της τιμωρίας, που τον εξαναγκάζει σε προσκόλληση στην επιβίωση και σε παθητικότητα ή απάθεια έναντι οτιδήποτε άλλου. Κι αν η φτώχεια είναι κυρίαρχη σε κοινωνικό επίπεδο, η αλήθεια είναι πως και σ’ αυτήν υπάρχουν διαβαθμίσεις, που δείχνουν τη διαιώνιση των ταξικών διακρίσεων, ακόμα κι αν η μεσαία τάξη εκ του ασφαλούς εμμένει να πιστεύει πως δεν υπάρχει ταξική κοινωνία.
Αυτό που επίσης αναδεικνύεται ως απότοκο της σωματικής εξαθλίωσης είναι το ηθικό έλλειμμα. Η ηθική φαίνεται να συναρτάται από την ανάγκη και τον αγώνα της επιβίωσης και «η βύθιση στην ανηθικότητα» μοιάζει θεμιτή στη Γερμανία του παγωμένου φθινοπώρου, όπου άνομες μικροδοσοληψίες λαμβάνουν χώρα για την υπέρβαση των δυσκολιών της επιβίωσης. Η αλληλεγγύη, ακόμη, μεταξύ των διάφορων κοινωνικών ομάδων (αγροτικού – αστικού πληθυσμού, φτωχών – λιγότερο φτωχών, ντόπιων – προσφύγων) είναι ανύπαρκτη και ο ανταγωνισμός περισσεύει, παρ’ όλη την επιδερμική συμφωνία όλων των πλευρών για βασικά ζητήματα, όπως την επιστροφή των αιχμαλώτων και την κατάργηση των ζωνών.
Κατά τον Ντάγκερμαν, βέβαια, από την επικρατούσα κατάσταση θίγεται περισσότερο η «χαμένη γενιά», η γερμανική νεολαία, για την οποία εκφράζει εμμέσως τη συμπάθειά του. Νέοι τώρα, οι έφηβοι της χιτλερικής Γερμανίας, αναγκάζονται να πληρώσουν την εκούσια ή ακούσια υπηρέτηση του ναζισμού με φυλάκιση, ανεργία και παράνομες εξ ανάγκης δραστηριότητες, ενώ φοβούνται για την πορεία τους και αμφισβητούν την απονομή της τωρινής δικαιοσύνης. Αμφισβήτηση εκφράζει και ο ίδιος ο συγγραφέας έναντι των δικών αποναζιστικοποίησης, όταν παραθέτει με διακριτό ειρωνικό ύφος ως προσφιλές θέαμα της εποχής παραδείγματα τέτοιων δικών, στις οποίες υπήρξε μάρτυρας, και θίγει την αποτελεσματικότητά τους και τη συνεισφορά τους στη δημοκρατικοποίηση.
Ο Ντάγκερμαν, λοιπόν, βιώνει κατά το γερμανικό φθινόπωρο του ’46 την αθλιότητα που επικρατεί σε όλα τα επίπεδα και επιλέγει να την παρουσιάσει με παρρησία, ανοιχτά, χωρίς υπεκφυγές και ωραιοποιήσεις. Ο λόγος του είναι γλαφυρός και ποιητικός στις περιγραφές, με τη χρήση μεταφορών, παρομοιώσεων και επιθέτων να λειτουργεί ως ισχυρό μέσο αισθητοποίησης της θλιβερής ζωής στις ερειπωμένες πόλεις που επισκέπτεται, αλλά και στην ύπαιθρο. Μέσω της επιλογής του να εστιάσει σε ανθρώπους διαφόρων τάξεων και ιδεολογιών επιτυγχάνει μία σφαιρική παρουσίαση των συνθηκών, ενώ οι ιστορίες μεμονωμένων ανθρώπων, τις οποίες παραθέτει, αντανακλούν τον ζόφο της εποχής. Παράλληλα, προβαίνει σε πολιτικές κρίσεις, χωρίς να διστάζει να διατυπώσει την άποψή του για την απουσία εσωτερικής πολιτικής που καταδικάζει σε πείνα τον λαό, για τον εμπαιγμό των προσφύγων, για την μικροπρέπεια των πολιτικών κομμάτων. Και παρουσιάζει, εν τέλει, εξαιρετικά την ισχύουσα κατάσταση στην Γερμανία την εποχή εκείνη, καθώς, όσο κι αν επιστρέφοντας στην πατρίδα του απομακρύνθηκε από τον «γερμανικό πόνο», το σίγουρο είναι πως κατάφερε να τον αποτυπώσει.
Ακολουθήστε τo Literature.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλα τα νέα για τον πολιτισμό και την επικαιρότητα από την Ελλάδα και τον Κόσμο.
