***Απαγορεύεται από το δίκαιο της Πνευμ. Ιδιοκτησίας η καθ΄οιονδήποτε τρόπο παράνομη χρήση/ιδιοποίηση του παρόντος, με βαρύτατες αστικές και ποινικές κυρώσεις για τον παραβάτη***

***Επιμέλεια Άννα Γρίβα

Μια φορά τον μήνα συνομιλούμε με καταξιωμένους μεταφραστές γύρω από τις πιο πρόσφατες δουλειές τους. Αυτή τη φορά ο λόγος στον Θόδωρο Παρασκευόπουλο, με τον οποίο θα συνομιλήσουμε για το βιβλίο Ο ταχυδρόμος της Έσης του Georg Büchner (Πόλις, 2024).

Αγαπητέ Θόδωρε, τον Georg Büchner τον γνωρίζουμε οι περισσότεροι από το θεατρικό του έργο Βόιτσεκ. Η πρόσφατη έκδοση όμως, στην οποία υπογράφεις τη μετάφραση και το επίμετρο, φέρνει στο προσκήνιο μια άλλη πλευρά της γραφής του σπουδαίου Γερμανού συγγραφέα. Θα μπορούσες να μας μιλήσεις εν συντομία για τον Ταχυδρόμο της Έσσης, δηλαδή ποια είναι τα θέματα που θίγει το βιβλίο και πώς συνδέονται με το ευρύτερο ιστορικό πλαίσιο;

Ο Ταχυδρόμος της Έσης είναι πολιτική διακήρυξη. Όπως, ας πούμε, δεκατέσσερα χρόνια αργότερα το Κομμουνιστικό Μανιφέστο που ο τίτλος του είναι: Διακήρυξη του Κομμουνιστικού Κόμματος. Αναφέρω το Μανιφέστο επειδή, όπως ο Ταχυδρόμος, δεν διακηρύσσει μονάχα, αλλά αποδεικνύει με στοιχεία αυτά που ισχυρίζεται. Με αυτό το νόημα ο Ταχυδρόμος πρωτοπορεί. Κεντρικό του θέμα είναι το δίπολο πλούτος-φτώχεια, η αντίθεση μεταξύ πλούσιων και φτωχών ανθρώπων· οι συγγραφείς, δηλαδή η μυστική «Εταιρία για τα δικαιώματα του ανθρώπου», για την οποία ο Μπίχνερ συνέταξε το κείμενο, δεν αρκούνται στη θεσμική ανισότητα μεταξύ αριστοκρατών και λαού, αλλά επισημαίνουν ότι αυτή σκοπό έχει την εκμετάλλευση των ανθρώπων που ζουν, φυτοζωούν στην πραγματικότητα, από τη δουλειά τους στα «πετροχώραφα», όπως γράφει, του Μεγάλου Δουκάτου της Έσης και των άλλων ηγεμονιών της Γερμανίας. Είναι η εποχή, στην οποία φαίνεται σαν οι επαναστάσεις στις χώρες της Ευρώπης να έχουν ηττηθεί οριστικά – με εξαίρεση την Ελλάδα, αλλά και στην Ελλάδα η επανάσταση και ο πόλεμος της ανεξαρτησίας κατέληξαν στο καθεστώς της απόλυτης μοναρχίας. Με τον Ταχυδρόμο της Έσης οι φτωχοί αγρότες καλούνται να ξεσηκωθούν, να ανατρέψουν τους ηγεμόνες και ηγεμονίσκους σε όλη τη Γερμανία και να ανοικοδομήσουν μια δίκαιη κοινωνία.

Διαβάζοντας κανείς το βιβλίο, αντιλαμβάνεται πως δεν είσαι μόνο μεταφραστής αλλά και συγγραφέας ενός ιδιαιτέρως κατατοπιστικού επιμέτρου. Μίλησέ μας για την ενασχόλησή σου με το κείμενο (πέραν της γλωσσικής-μεταφραστικής ενασχόλησης). Ποιες πτυχές του περιεχομένου φωτίζει το επίμετρό σου και γιατί τις θεωρείς σημαντικές;

Κατά τη γνώμη μου δεν μπορείς να μεταφράσεις το έργο ενός συγγραφέα, ιδίως ενός μεγάλου συγγραφέα, αν δεν μελετήσεις πρόσωπα και πράγματα. Η αποτυχία μιας μετάφρασης, παρά τις γλωσσικές γνώσεις και την ικανότητα του μεταφραστή ή της μεταφράστριας να γράφει, οφείλεται πολύ συχνά στην άγνοια για τα καθέκαστα του τόπου, του χρόνου, τις συνάφειες και τις συνθήκες της συγγραφής του έργου. Σε πολλές μεταφράσεις μου υπάρχει ένα εισαγωγικό σημείωμα. Καθώς λοιπόν ήμουν ανέκαθεν θαυμαστής του Μπίχνερ, διάβασα με όρεξη εκτός από το συγγραφικό του έργο, πολλά από όσα γράφηκαν για τη ζωή του, την αλληλογραφία του, τα πρακτικά της δίκης όσων μελών της «Εταιρίας για τα δικαιώματα των ανθρώπων» δικάστηκαν, αλλά και κάμποσα για τη γερμανική Ιστορία. Αρχικά θέλησα να βρω κάποιαν ή κάποιον με ειδίκευση σ’ εκείνη την ιστορική περίοδο, αλλά δεν βρήκα – οπωσδήποτε όχι γιατί δεν υπάρχει, αλλά επειδή δεν έψαξα αρκετά. Προσπάθησα λοιπόν με όση γνώση είχα να βοηθήσω αναγνώστες και αναγνώστριες να γνωρίσουν το ιστορικό πλαίσιο, ορισμένες πλευρές του κειμένου, όπως την ισχυρή παρουσία θεολογικών ζητημάτων, παρότι ο ίδιος ο Μπίχνερ δεν το ‘χε ιδιαίτερα με τη θρησκεία, αλλά και τον ίδιον τον συγγραφέα, τη σύντομη ζωή του και το πρωτοπόρο έργο του.

Θα μπορούσες να μας αναφέρεις άλλα κείμενα, τα οποία αγγίζουν παρόμοιους προβληματισμούς με τον Ταχυδρόμο της Έσης, ανήκουν στο ίδιο ιστορικό πλαίσιο και, κατά τη γνώμη σου, θα άξιζε να μεταφραστούν;

Εκείνη την εποχή, τα 18 χρόνια ανάμεσα στην επανάσταση του Ιουλίου 1830 και την «Άνοιξη των λαών» τον Μάρτιο 1848, η Ευρώπη έβραζε. Στην πεζογραφία, την ποίηση και τη δραματουργία, στη φιλοσοφία, αλλά και στην πολιτική δράση – εδώ βέβαια παράνομα –, ήταν φανερό ότι τίποτα δεν είχε πεθάνει. Υπάρχουν πολλά αξιόλογα γερμανικά κείμενα αυτής της περιόδου, του Βίλχελμ Σουλτς, που μπορεί να θεωρηθεί εν μέρει πρόδρομος του μαρξισμού, του ριζοσπάστη φιλελεύθερου Γιόχαν Γιακόμπι και, βέβαια, του μεγάλου ποιητή Χάινριχ Χάινε, ποιήματα του οποίου έχουν μελοποιήσει τόσο ωραία ο Σούμαν, ο Σούμπερτ και ο Μέντελσον. Είχα εντυπωσιαστεί από το έργο του Ιστορία της γερμανικής φιλοσοφίας και θεολογίας, στο οποίο με ανάλαφρο ύφος, κριτική ματιά και χιούμορ εισάγει τον αναγνώστη σε δύσκολα ζητήματα της φιλοσοφίας. Νομίζω ότι αυτό είναι το μόνο (από όσα ξέρω εγώ) που θα άξιζε να μεταφραστεί και θα κινούσε ίσως το ενδιαφέρον των αναγνωστών.

Υπήρξαν κάποιες δυσκολίες που αντιμετώπισες στη διάρκεια της εργασίας σου στον Georg Büchner, τις οποίες θεωρείς πως θα άξιζε να μοιραστείς μαζί μας;

Όχι, δεν υπήρξαν σοβαρές δυσκολίες, ο Μπίχνερ είναι πολύ εύληπτος συγγραφέας, άλλωστε ο Ταχυδρόμος της Έσης γράφτηκε για απλούς ανθρώπους της εποχής με λίγες γραμματικές γνώσεις ή και αγράμματους που θα προσέφυγαν σε εγγράμματους φίλους και συγγενείς τους. Μου πήρε λίγο καιρό να καταλάβω για ποιον λόγο αναφέρεται τόσο πολύ στη θρησκεία και τη Βίβλο. Πρέπει να σκεφτούμε τις επαναστατικές τάσεις στην προτεσταντική θεολογία τον 16ο αιώνα στον πόλεμο των χωρικών (που τις πολέμησε ο Λούθηρος και τις κατέπνιξαν οι ηγεμόνες με εξαιρετικά βίαιο τρόπο) και τη βαθιά πίστη των γερμανών αγροτών εκείνης της εποχής.

Σκοπεύεις να ασχοληθείς ξανά μεταφραστικά ή μελετητικά με τον Georg Büchner; Ή μήπως υπάρχουν άλλες εργασίες που ετοιμάζεις αυτόν τον καιρό;

Το έργο του Μπίχνερ έχει μεταφραστεί στα ελληνικά (προτείνω τη θαυμάσια μετάφραση της νουβέλας Λεντς από την πρόωρα χαμένη συνάδελφο Τούλα Σιετή)· τα θεατρικά έργα του παίζονται στα ελληνικά θέατρα και υπάρχουν ήδη ελληνικές μελέτες και άρθρα για τον συγγραφέα. Βέβαια, κάθε τόσο βγάζω ένα σχετικό βιβλίο από το ράφι και το ξεφυλλίζω, αλλά αυτό από αγάπη. Τώρα τελειώνω ένα σύγχρονο μυθιστόρημα και μετά θα πιάσω ένα βιβλίο κριτικής για τα διδακτικά συγγράμματα και τη διδασκαλία του οικονομικού κλάδου της κοινωνικής επιστήμης.

Θόδωρε, σε ευχαριστούμε θερμά για την ενδιαφέρουσα συνομιλία!

Λίγα λόγια για τον μεταφραστή:

O Θόδωρος Παρασκευόπουλος μας αυτοσυστήνεται ως εξής: «Άρχισα να μεταφράζω σχετικά αργά, όταν η φίλη, νεκρή πια, Μάγδα Κοτζιά των εκδόσεων Εξάντας αποδέχτηκε, το 1993 την πρότασή μου να μεταφράσω το Μαγικό βουνό του Τόμας Μαν: «Άμα εσύ είσαι τρελός», μου είπε, «εμένα μου περισσεύει»· μου πήρε δύο χρόνια. Έκτοτε και μέχρι το 2008 μετέφραζα ως ελεύθερος επαγγελματίας, κάμποσα για τη Μάγδα, αλλά και για άλλους εκδότες. Ευτυχώς δεν είχα κακές εμπειρίες, όπως άλλοι συνάδελφοι που είτε παίρνουν εξευτελιστικές αμοιβές είτε πληρώνονται με μεγάλη καθυστέρηση. Κι έτσι έπεσα με τα μούτρα στη λογοτεχνία, τον κρυφό μου έρωτα, αν και οικονομολόγος (μετά το πτυχίο, το 1982, δεν ασχολήθηκα ποτέ επαγγελματικά, παρά μόνο αρθρογραφώντας πού και πού στην εφημερίδα Η εποχή). Βέβαια, δεν μπορείς να περιοριστείς σε ένα είδος. Το δοκίμιο, το επιστημονικό σύγγραμμα ήρθαν μετά, ποτέ όμως οικονομία. Αυτό ήρθε τώρα και ήταν δική μου πρόταση, γέννημα της αγανάκτησης για τον ξεπεσμό των οικονομικών σπουδών. Από το 2007 έκανα άλλα πράγματα – πρόφτασα όμως να μεταφράσω τον Μίχαελ Κόλχαας του Κλάιστ για τις εκδόσεις Ερατώ. Ξανάρχισα να μεταφράζω τακτικά το 2011, όταν ο Νίκος Γκιώνης των εκδόσεων Πόλις μου πρότεινε το Δόκτωρ Φάουστους, πάλι του Τόμας Μαν, και συνέχισα, αν και με αραιό ρυθμό· φαντάζομαι ότι δεν θα πάψω ώσπου να μην μπορώ πια ή να μη μου δίνουν πια παραγγελίες οι εκδότες».

Ακολουθήστε τo Literature.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλα τα νέα για τον πολιτισμό και την επικαιρότητα από την Ελλάδα και τον Κόσμο.